Ad V. C. Epistola altera, quæ brevem Tractatûs Theologico-politici Refutationem complectitur, paucáque sub finem annexa habet de Francisi Cuperi Libri scopo cui titulus est, Arcana Atheismi revelata, &c.

Feci tandem aliqua ex parte, V. C. quod toties ac tantopere à me efflagitârunt alii viri ingeniosi haud pauci perinde atque ipse tu. Perlegi scilicet Tractatum Theologico-politicum, & inter legendum pauca quædam Notanda in singulis ferè capitibus observavi. Quod credo me nunquam facturum fuisse nisi Amicus quidam transmarinus Fr. Cuperi Confutationem in solutis Schedis mihi pro dono misisset. Quas postquam ad Bibliopegum mittendas curaveram quò compingerentur, interim mihi venit in mentem haud abs re fore si librum hunc quem confutat Cuperus antè evolverem, quàm illius Confutationem perlegerem. Hoc ni fuisset, credo me nunquam Tractatum hunc fuisse perlecturum, ut qui toties expertus sum in Pomponatio, Cardano, Vanino, Hobbio aliísque ejusdem farinæ hominibus, quàm nihil omnino sit quod homines Athei aut à Religione alieni pro sua causa afferunt. Quanquam lubens fateor ingenium paulò tortuosius atque argutius reperiri in hujus Tractatûs Autore quàm in suprà dictis. Quàm nihil autem firmi subsit, recolendo apud meipsum suprà dicta Notanda, breviter tibi, per singula capita pervolitans, indicabo : Non omnia quidem quæ occurrunt excussurus, sed quæ potissima, & quibus profligatis, cætera quæ ipsis innituntur, corruent, Autórque improbus suo nefario excidet scopo. Qui est omnis Religionis revelatæ è medio sublatio. Hinc Prophetiæ prophetísq; ac Miraculis librísq; novi ac veteris Testameni universis debitam adnititur adimere fidem.

^[1]1. Quàm temerè autem ac insulsè id faciat, jam videbimus. Primum caput est de Prophetia; Ubi ut Prophetiam in eundem cum naturali cognitione gradum dejiciat, falsam illius definitionem depromit, asserendo esse rei alicujus certam cognitionem à Deo hominibus revelatam. Cùm verò Deus universalissima causa sit omnis omnino cognitionis aut mediatè aut immediatè, quælibet cognitio sic foret Prophetia sive Revelatio modò certa sit; ut, Pars est minor toto: Omnis numerus est par aut impar, & similia. Quod id ipsum est ad quod hic Autor collineat. Verùm laxiorem esse definitionem quàm pro re definita manifestum est ex omnium mortalium consensu, qui Prophetiam nusquam esse agnoscunt nisi Revelatio sit supra vires humanas, aut saltem supra illius hominis cui sit Revelatio. Unde Apostoli rectè dicuntur linguis prophetare, quamvìs eis loquuti sint quas alii calluerint didiceríntq; usu atque arte. Illi verò subitò ac sine omni usu atque arte eisdem loquuti sunt. Quod supernaturalem vim ipsis adfuisse planè indicat, eximiúmque erat Divinæ providentiæ pro re nata liberéque agentis testimonium. Addi igitur oportet, ut perfecta fiat definitio, mentionem hujus vis supernaturalis sic : Prophetia sive Revelatio Divina, est rei alicujus certa cognitio supra facultates humanas aut saltem illius cui sit Revelatio, à Deo aut immediatè aut per bonum aliquem Angelum revelata. Unde constat, licèt Prophetæ mentem humanam perinde atque corpus humanum habuerint, aliquid tamen humano majus eorum mentibus modo extraordinario adfuisse, nec opus esse ut quisquam somniet eorum mentes non ejusdem speciei fuisse cum mentibus reliquorum mortalium * ut nugatur Spinozius. Si quidem is sit hujus Tractatûs Autor, prout plerique omnes asserunt.

2. Ex quibus porrò liquet primam ac principalem Divinæ Revelationis causam mentem humanam esse non posse, contrà ac statuit Spinozius, nec Ideam Dei in nobis naturalem sine ope Divina extraordinaria eò posse pertingere.

3. De causis autem Prophetiæ; Eas è sola Scriptura peti debere, cùm de rebus limites nostri intellectûs excedentibus nihil, præter id quod ex ipsis Prophetis ore vel scripto nobis traditur, dicere possimus, æqua primo aspectu videtur postulatio. Cui tamen nec ipse fidem habet, ut qui paulò pòst concludit, non omne id quod Scriptura propter phrasin Hebraicam ait Deum alicui dixisse, pro Prophetia & cognitione supernaturali habendum, sed tantùm id quod Scriptura expressè dicit, vel quod ex circumstantiis Narrationis sequitur Prophetiam sive Revelationem fuisse. Quibus vellicare vult certitudinem inspirationis Propheticæ, nempe ex eo quòd nos nesciamus an quid <566> divinitùs inspiratum sit necne, nisi quatenus ipsi Prophetæ ità declarant: Ex forma autem loquendi Hebraica, cùm ea ad Deum referant quæ sunt vulgaria ac naturalia, nec ex ipsorum declaratione nos certi queamus fieri de supernaturali eorum inspiratione. At vel illius ingratiis hoc manifestum est, cùm quæ supra facultates humanas aut suas saltem, Prophetis revelantur, aliquod humano majus ipsis adfuisse ac proinde revera fuisse inspiratos, meritóque cùm hæc limites nostri intellectûs excedunt, ad opem Divinam aut Supernaturalem referri. A quo tamen tantopere abhorret Spinozius.

4. De Deo colloquente cum Mose sic philosophatur. Quæso quid si Deus labia Mosis (sed quid Mosis) immò alicujus bestiæ contorsisset ad eadem pronunciandum & dicendum, Ego sum Deus, an indè Dei existentiam intelligerent? Deinde Scriptura omninò indicare videtur Deum ipsum loquutum fuisse (quem ad finem è Cœlo supra montem Sinai descenderit) & Judæos non tantùm eum loquentem audivisse, sed Magnates eum etiam vidisse, Exod. 26. &c.. Quæ malignissimo consilio hîc à Spinozio afferuntur, quasi Moses admisisset Deum esse corporeum. Quinimo inquit, Scriptura clarè indicat Deum habere figuram, & Mosen ubi Deum loquentem audiebat eam aspexisse, nec tamen videre contigisse nisi Dei posteriora. * Quid Mysterii hîc Spinozius latitare autumet nescio. Ego verò mangum credo subesse Mysterium, & Christum filium Dei ipsúmq; adeò Deum pariter atque hominem, hominem nempe adhuc æthereum non incarnatum, hisce locis subindicari. Qua de re cùm in pluribus Scriptorum meorum locis disseruerim, satìs hîc erit istud monuisse. Præsentiâ igitur illius θεανθρώπου existentia Dei ab Isrælitis percepta est juxta illud dictum Servatoris: Qui conspicit me, conspicit eum qui misit me. Veritatem verò θεανθρωπίας Christi, sat scio, nec Spinozius nec quisquam alius potest destruere. Ac proinde desinant mirari apud Mosen occurrere quæ Deum corporeum & figuratum perinde atque spiritualem ac invisibilem repræsentent, cùm ipse Deus Isrælis anima fuerit Messiæ cum æterno Logo conjuncta, quemadmodum in Expositione Visionis Ezechielis pleniùs explicavi.

5. De modis quibus se Prophetis revelat Deus sic statuit, aut externos esse aut internos. Per internos intelligit aut voces aut repræsentationes imaginarias; per externos, Imagines sive repræsentationes reales externas, externámque vocem realem, quâ solum Mosen fretum fuisse contendit, qua de causa dici eum cum Deo de facie ad faciem loqui. Quod tamen solummodo intelligi de frequentia illius colloquii debet, quòd nemo tam familiariter, hoc est tam frequenter, loquutus sit cum Deo. Ad hosce autem modos restringit Prophetiam, ut eam infra humanum intellectum deprimat, utì ex sequentibus intelligetur, cùm tamen nihil impedit quin ratio rerum omnium simul cum rebus ipsis à Deo fuerit Mosi communicata, quod originem Judaicæ Cabbalæ dare potuerit, rideat quantum volet petulans Philosophaster Spinozius qui Cabbalistas tantopere ex professo execratur.

6. Quamvìs autem Mosen reliquósq; Prophetas ad quatuor modò dictos Revelationis modos restrinxerit utpote crassiores, & quos ipse apud se contemnit, tanquam à Philosophia prorsus alienos; Christo tamen agnoscit, quæ est illius urbanitas, Dei placita sine verbis aut Visionibus immediatè fuisse revelata, adeò ut Deus per mentem Christi sese Apostolis manifetaverit, ut olim Mosi mediante voce aeriâ. Et ideo vox Christi, sicuti illa quam Moses audiebat, vox Dei vocari potest. Et paulò pòst addit: Quæ modò affirmavi, ex ipsa Scriptura conjicio. Nam nullibi legi Deum Christo apparuisse aut loquutum fuisse, &c. Quare si Moses cum Deo de facie ad faciem ut vir cum socio solet (hoc est, mediantibus duobus corporibus) loquebatur, Christus quidem de mente ad mentem cum Deo communicavit. Quæ certè licèt in speciem piè dicta videantur, tacitè tamen subdoléque & Mosen & Christum deridet; Mosen quidem quòd Deum corporeum figuratúmq; introduxerit secum loquentem; Christum verò quòd Propheta esse vellet, cùm tamen Deus eum nusquam more Prophetico sit alloquutus, sed in mentem tantùm egerit; quum tamen paulò antè insinuaverat Spinozius, nihil eam percipere posse quod in primis humanæ cognitionis fundamentis non continetur. Sic omnes Prophetiæ ac Revelationis prætextus elevare satagit. Verùm non temerè nec sine Mysterio sit, quòd Deus Christo nusquam dicitur apparuisse & loquutus fuisse ut olim Mosi, cui legem tradidisse dicitur, * cùm ille ipse Deus qui Mosi loquutus est, Deus nempe Israelis jam fuerit incarnatus, ipséque ex humano corpore Apostolis reliquísq; Discipulis loqueretur Divináque Oracula dictaret uberrimo modo Divinâ unctione perfusus. Adeò ut quæ dictavit licèt & humanæ rationi defæcatæ consentanea essent, è principio tamen omnino Divino proficiscerentur. Fuisse verò quem se professus est, filium utiq; Dei, Miracula, Voces è <567> Cœlo, Resurrectio, Ascensio, missióque Spiritûs sancti & Apocalypticarum Visionum impletio lucupletissimè attestantur.

7. Paginæ octo proximæ insumuntur in enumerando varias significationes vocis Spiritus, ubi Legem Mosis per Spiritum aliquando significari falso asserit. Sed in eo maximè triumphat quòd, cum adjectio vocis Dei ad res (ut ubi dicitur Mons Dei, Cedrus Dei, Ventus Dei,) non specificam differentiam, sed haud vulgarem tantùm magnitudinem aut vehementiam in rebus significet; ità Spiritus Dei in Prophetis humanus seu naturalis esse possit (quamvìs Spiritus appelletur) sed egregius & singularis & supra communem sortem; non quòd specie differunt, sed singularitate aut eminentiâ. Addítq; denique quòd Prophetæ Dei Spiritum habere dicebantur, quia homines causas Propheticæ cognitionis ignorabant, eandémque admirabantur, & proptereea ut reliqua portenta ipsam ad Deum referre Deíq; cognitionem vocare solebant. Quibus planè insinuat donum Prophetiæ naturale esse, non Divinum nec ad Dei potentiam vulgari sensu referri debere. Imò, inquit, quia Naturæ nulla potentia est nisi ipsa Dei potentia, certum est nos eatenus Dei potentiam non intelligere quatenus causas naturales ignoramus, adeóque stultè ad eandem Dei potentiam recurritur quando dei alicujus causam naturalem, hoc est, ipsam Dei potentiam ignoramus. * Ubi planè Deum ac Naturam confundit idémque facit, nullúmve Deum agnoscit præter Naturam. Nos verò cùm iterum iterúmque in Enchiridio Metaphysico demonstraverimus non solùm Materiam sed & Spiritum esse Naturæ infra Deum, ab eo distinctum, eò te remitto nè præsens Epistolium nimis extumescat. Cúmque innata humanarum Animarum supellex ad rationes rerum universales tantùm pertingat, non ad res singulares sive Individua futurósq; eventus longè dissitos, qualia complectuntur vaticinia Danielis & Apocalypseos; manifestum est, inquam, aliquod adesse majus humano sive bonus Angelus sit sive Deus ipse, qui istiusmodi res Prophetis revelat. Hoc verò interim observare potes Spinozium hæc sua deliria dictare tantùm, probare autem nè conari quidem. Atq; hæc de capite primo.

8. In Secundo capite inquirit, unde Prophetis oriri potuerit certitudo eorum, quæ tantùm per imaginationem, & non ex certis mentis principiis percipiebant. Certitudinem autem resolvit in hæc tria, in Imaginationem vividam in Signum, & in Animum in solum bonum & æquum inclinatum. Quasi Imagines, internæ semper essent, non autem aliquando externæ, utì sunt voces. Cùm autem Imaginationes vividæ atque Signa Pseudo-prophetis accidunt, hujus certitudinis vim in omnibus simul junctis omninò vult consistere. Quanquam non dubito quin veris Prophetis ac piis quædam Revelatorum certitudo sit indubia omnino ac firma, ex aliis etiam principiis orta, quæ non tam externis Signis vigoríve Imaginationis innititur quàm ineffabili corroborationi cordis, per vim Divini Spiritûs tanquam in proprio Adyto ibi residentis. Quam constantiam Revelationis ac firmitudinem cùm vita sit non imaginatio, qualis sit præter ipsum Prophetam nemo potest apud se fingere. Interim observare libet caput hoc secundum, ubi se ait de certitudine Prophetarum disserturum, totum in eis vilificandis absumi.

9. Primò enim ex superiore capite concludit, Prophetas non fuisse perfectiore mente præditos sed potentiâ tantùm vividiùs imaginandi, eósq; qui maximè imaginatione pollent minùs aptos esse ad res purè intelligendum.

Secundò, Cùm Simplex Imaginatio non involvat in sua natura certitudinem, Prophetas ideo de Dei Revelatione certos esse non potuisse nisi per Signum, & tamen Signa etiam falsis Prophetis adfuisse.

Tertiò, Prophetias variavisse non tantùm pro ratione Imaginationis & Temperamenti corporis cujusq; Prophetæ, sed etiam pro ratione opinionum quibus fuerant imbuti, atque adeò Prophetiam nunquam Prophetas doctiores reddidisse.

Quartò, Prophetiam, hac in re, naturali cedere cognitioni, quæ nullo indiget Signo, sed ex sua natura certitudinem involvit. Certitudinémq; Propheticam, Mathematicam quidem non esse sed tantùm Moralem.

Quintò, Quanquam Deus pios & electos nunquam decipit, sed piis utitur tanquam pietatis suæ ac veracitatis instrumentis, ut constat exemplo Michææ & Pseudo-prophetarum sui temporis; cùm tamen nemo se coram Deo justificare queat nec jactare se pietatis Dei esse instrumentum, certitudinem Prophetæ adhuc Moralem tantùm fore.

Sextò denique, meram quandam esse præcipitantiam quòd omnes sibi persuaserint, Prophetas omnia quæ humanus intellectus assequi potest, scivisse.

10. Verùm ad primum respondeo: Inscitè imperitéque philosophari hîc Spinozium qui in vivacitatem vis imaginativæ donum Prophetiæ rejicit. Fit enim ex quie <568> tudine & tranquillitate imaginationis, illiúsq; passivitate potiùs quòd quis ad Revelationes recipiendas idoneus evadit, quàm ex illius vivacitate aut vigore. Et quid ipsa quæso potest vis imaginationis aut vigor, ni adsit quod eam ad res futuras præfigurandas dirigat? Quod cùm supra humanas facultates sit, Angelicum saltem esse oportet si non Divinum. Atque hinc Elisam organum petiisse credibile est quò ad Prophetiam disponeretur, ut imaginatio ad Malaciam quasi & inturbatam veluti æquoris planitiem componeretur, quò faciliùs fideliúsque impressionum Propheticarum imagines reciperet quæ imperfectè reflectuntur in animo turbido: & qui ad hanc animi quietudinem se componere possunt, etiam ad res purè intelligendas, si eò se vertant, fiunt aptiores.

^[2]Ad Secundum, Respondeo, quanquam usus aliquis interdum esse potest externorum Signorum, * Prophetas tamen etiam absque eis certos esse posse ex altiori quodam principio cordibus eorum insidenti, nempe ex intima operatione Divini Spiritûs qui fidem excitat omni Imaginatione, Ratione, externóve Signo firmiorem. Sed non est ut nos tam soliciti simus de certitudine quam ipsi Prophetæ habuerint de suis prædictionibus, cùm eas quæ ad nostram Religionem pertinent, tam conspicuè mirificéque confirmaverint ipsa eventa, quemadmodum copiosè demonstro tum in Mysterio Pietatis, tum in Synopsi Prophetica. Cæcum verò & temulentum Spinozii ingenium in ea, prophanu impetu, irruit, quorum minimè idoneus est Judex.

^[3]Ad tertium: Multa sunt sed levia & superficiaria quæ tertium hoc complectitur. Quantùm enim ad Temperamentum, quamvìs Hilaritas animi ad læta Objecta imaginanda eum inclinet & Tristitia ad tristia, quid tamen ista valent ad præfiniendum tempus & circumstantias, amplámq; rerum seriem ac ordinem tristium pariter ac lætarum aliarum aliis succedentium, ut fit apud Danielem & S. Johannem? Ignarum planè esse oportet rerum Propheticarum qui tam frivolè & oscitanter circa Prophetias philosophatur. Quod verò ad styli variationem attinet quasi propriis viribus prophetarent quòd unusquisque suo proprio utitur stylo, Esaias putà Aulico, Ezechiel & Amosus rustico, id valde inscitè colligitur, perinde ac si quis inferret Equos suâ vi atque ductu non Sessoris, recto itinere ad hæc vel illa loca pervenisse, quoniam suo quisque utitur incessu, unus succussatorio, alter tolutatorio, & sic in reliquis. Ut igitur regit Sessor Equum, sed suum interim ei permittit incessum; ità regit Divinus Spiritus sensum Prophetæ, quanquam suum ei interim permittit loquendi modum sive rusticum sive aulicum. Ad Imaginationem etiam refert Repræsentationum Propheticarum & modum & obscuritatem, conqueritúrque Dei gloriam aliter apud Esaiam, aliter apud Ezechielem repræsentari. Quasi verò necesse sit ut eodem modo semper repræsentetur sine ulla variatione, aut tam plenè ubique memoretur. Quòd autem Esaiam Seraphinos senis alis, Ezechielem Animalia quaternis, vidisse ait, falsum est. Nam & Animalia senas alas habuerunt prout notavi in Expositione Visionis Ezechielis. Quòd etiam repræsentationes quorundam Prophetarum obscuriores sint repræsentationibus aliorum, nihil habet absurdi. Sat est quòd omnes facultates humanas superent, quemadmodum in definitione Prophetiæ monui. Verba autem à Daniele audita (Cap. 10.) imaginaria tantùm fuisse, insulsissimè asseritur & sine omni fundamento. Planè enim liquet ex textu externum fuisse colloquium ineptéque ad imbecillitatem imaginationis Danielis, Prophetiæ obscuritatem referri. Sed hic prophanus Scurra omnes Prophetarum Revelationes, proprias ipsorum imaginationes fuisse reputat, ut qui clanculum supponit nullos esse Angelos nec Deum quidem à Natura distinctum. Et ut Prophetarum hisce de rebus testimonia eludat, fingit eos homines fuisse omnino rudes, & res ad eorum captum tantùm ipsis fuisse revelatas, hoc est, secundùm suas proprias quantumlibet absurdas opiniones & imaginationes eos prophetâsse. Ad quod probandum ineptè affert exemplum Josuæ orantis ut stet Sol super Gibeon (quo communi loquendi modo vel quilibet Copernicanus uteretur in precibus ad Deum) signúmq; umbræ retrogradæ apud Esaiam, de qua eadem planè est ratio. Nam præterquam quòd Preces istaæ potiùs dicendæ sunt, una ex istis saltem, quàm Revelationes, nequaquam ex eo quòd Divinus Spiritus communem loquendi modum sensúmve de rebus, quæ toti ferè generi humano sic apparent, & universalem apud omnes habet apparentiæ veritatem, Prophetis indulget, sequitur eum peculiares illorum circa res magni momenti errores non corrigere, nè falsa miscendo veris totam perdant fidem. Quòd autem miracula Solis stantis & retrogradi ad nescio quam glaciem & Parelia refert, id ipsius Textûs inconsultu facit, qui Solem per diem integrum stetisse narrat & umbram in Horologio Ahaz ad decem gradus, hoc est, ad horas decem retrocessisse. Unde quamvìs immane portentum videri possit, cum Justino Martyre, ipsum Solem stetisse aut retrocessisse ex Hypothesi Ptolemaica, concludere; <569> modestius tamen illud miraculum subesse videtur, Divino utique nutu motum Terræ cum Atmosphæra diurnum tot horas sufflaminatum fuisse aut motu contrario revolutum. Hoc enim ordinem Universi perquam parum turbaturum esset, nec motus quidem terræ annuus quicquam hinc mutaretur. Sed nihil opus est hîc quicquam definire, nisi quòd hæc majora non sint quàm pro potentia Dei Isrælis, qui hujus Terreni Globi primordia initio ordinavit.

Jam verò quantùm ad vulgares opiniones falsásque quas Prophetis affingit, quibus insinuare velit nullas istiusmodi apparitiones externas Divinásve Revelationes eis contigisse, sed omnia fuisse propriæ suæ imaginationis opera (ut de colloquio illo Abrahami cum Deo expressè ait, Deum in illius imaginatione loquutum esse) omnia ferè illa quæ is supponit absurda in his manifestationibus, ex una hac Hypothesi statim evanescent; Deum nempe qui dicitur Patriarchis apparuisse, Messiæ animam fuisse cum æterno Logo conjunctam. Sic enim cùm & verè Deus esset & homo æthereus, & Deus appellari potuit, & tamen ea quæ infra Deum sunt ipsi attribui. Hâc machinâ omnes illius cavillationes facilè corruent, ut ipse experiri potes. Longum enim esset singula applicare; ut potes etiam eas Repugnantias inter opiniones Prophetarum quas ille fingit, ex vulgaribus Interpretibus facilè componere. Plura enim jam dixi super hoc capite quàm institueram. Quamquam abstinere me non possim quin iterum notem hujus ferè unius rei gratiâ huic commento eum tantopere indulsisse, quòd scilicet omnia ad captum Prophetarum revelata sint, nec proprii illorum errores ex ullis Revelationibus correcti, ut de existentia Spirituum sive Angelorum per ipsorum Revelationes non constaret. Nam eò impudentiæ tandem prorumpit ut de Christo dicat ubi sic Pharisæos alloquitur, Si Satanas Satanam ejicit adversùs seipsum divisus est, quomodo igitur staret Regnum ejus? eum Pharisæos tantùm ex suis principiis convincere voluisse, non autem docere dari Dæmones aut aliquod Dæmonum regnum. Et ubi ait, Videte nè contemnatis unum ex parvis hisce, dico enim Angelos eorum in cœlis, &c. nihil hic docere discipulos nisi quòd non debeant esse superbi. Proh lutulenti Philosophastri impudentiam! quasi Servator tam asseveranter ad rem ullam probandam adeò falsum aut fictitium proferret argumentum.

Denique quòd Prophetiam nunquam Prophetas doctiores reddidisse ait, id quidem apertè falsum est. Quod manifestò apparet ex trium primorum capitum Geneseos Cabbala philosophica. Quam Mosen simul cum narratione à Deo accepisse valdè consentaneum est. Et certè quantùm ad Visionem Ezechielis, quanquam is, quippe homo rusticus, philosophicam illius non intelligeret significationem; manifestum tamen est cùm ea tot & tam sublimium Arcanorum Philosophicorum adeò significans aptúmq; sit Symbolum, fœtum propriæ imaginationis Prophetæ esse non potuisse, sed Repræsentationem verè Divinam & supra Prophetæ facultates positam. Ac proinde vim quandam humanâ majorem rebus humanis aliquando se immiscere. A quo tamen tantopere abhorret sordidus abjectúsq; animus Spinozii.

^[4]Ad quartum, Respondeo, maximam partem Naturalis Philosophiæ etiam hujus quam hîc præ omnibus extollit, Mechanicam scilicet sive Cartesianam, signo indigere nec tamen habere, adeò ut omnino vacillet, quemadmodum fusè probavi in Enchiridio Metaphysico. Omnémque Prophetiam non indigere signo externo, suprà monui nec opus est repetere. Et si Moralis tantùm illius esset certitudo non Mathematica, sufficere tamen ad vitæ pietatem. Fuisse verò Prophetas ex interno etiam sensu certissimos, assero, ut & nos, per eventa prædictionibus respondentia.

^[5]Ad quintum: Quanquam nemo qui verus est Propheta, jactabit se Dei pietatis esse instrumentum, nolens volens tamen persentiscere potest se talem esse Deóque solam gloriam dare certidudinémque assequi plusquam moralem. Cæterùm hæc terrenum intellectûs Spinozii captum nimiùm quantùm excedunt.

^[6]Vulgarem verò denique illum errorem, ut, qui Propheta sit, omnia quæ humanus intellectus assequi potest sciat, ipse lubens cum Spinozio explodo. Illa tantùm Propheticè sciunt quæ pro re nata divinitùs eis in usum populi Dei sive Ecclesiæ communicantur. Atque hæc ferè sunt quæ notanda duxi super secundo hoc capite. Ex quibus tibi clarè constare potest, Spinozium nihil ullius momenti attulisse quo Prophetarum Hebraicorum labefactare possit dignitatem ac fidem.

^[7]11. Quam tamen rem novis Machinis aggreditur capite tertio, ubi concludit donum Propheticum, Judæis peculiare non fuisse sed omnibus nationibus commune. Ubi de re ipsa non multùm renitor, de gradu verò omnino dissentio. Prophetæ enim apud gentes rari erant siqua historicis fides, & de rebus minoris momenti prophetârunt. Hebræi verò Prophetæ, fatente Spinozio, non tantùm suæ sed etiam aliis nationibus à Deo missi fuêre, cujus rei testes affert Ezechielem, Obediam, Jonam, Jeremiam. <570> Et manifestum est Danielem non solùm de regno Christi, sed & de quatuor Monarchiis apertè prophetâsse, omnésque casus Ecclesiæ Christianæ post Messiam in genere prædixisse, annúmque illius crucifixionis antè quingentos ferè annos præfinivisse; ut taceam totam ferè Oeconomiam Mosaicam, Tabernaculum, Æneum Serpentem, Sacrificia, Typos fuisse Propheticos eorum quæ ad Christum pertinent ejúsq; Ecclesiam. Sanctúmque Johannem è stirpe Judaica oriundum, statum Christiani orbis & aliarum simul gentium ab initio Christianitatis ad hunc usque diem, & porrò, imò ad finem usque Mundi sive ad Telluris Conflagrationem, luculentissimis vaticiniis præfigurâsse. Cui quicquam simile nec habent hodiedum ullæ gentes nec habuerunt unquam. Tam iniqua est hæc Spinozii Prophetarum Hebræorum vilificatio.

12. Cæterùm nec hoc contentus ut totam gentem Judaicam majori contemptui exponat, negat ullam peculiarem eorum fuisse in populum Dei electionem præ reliquis gentibus quantùm ad ullam rem magni cujusquam momenti. Quod ut meliùs intelligas primò notandum est quid Spinozius per Dei directionem (phrasin quâ hoc in capite utitur, móxque tibi occurret) intelligat. Quem fixum scilicet illum esse supponit & immutabilem Naturæ ordinem sive rerum naturalium concatenationem; * legésque Naturæ universales secundùm quas omnia fiunt, nihil esse nisi Dei æterna decreta quæ semper æternam veritatem & necessitatem involvunt; ac proinde sive dicimus omnia secundùm leges Naturæ fieri, sive ex Dei decreto & directione ordinari, idem esse; & proinde quicquid natura humana ex sola sua potentia præstare potest ad suum esse conservandum, id Dei auxilium internum, & quicquid præterea potentiâ causarum externarum in ipsius utile cedit, id Dei auxilium externum meritò vocari posse. Hæc ille. Ex quibus quilibet nisi omni naso destitutus sit, facilè odorari potest quæ sit mens Spinozii, nempe nullum Deum esse præter ipsam rerum Naturam materialem, cujus ipsi pars sumus, nostrámque ideo potentiam esse potentiam Dei internam, résq; omnes perinde esse Deum. Atque hinc, inquit ille, facilè intelligitur quid per Dei electionem sit intelligendum, nempe ex prædeterminato Naturæ ordine, hoc est, ex Dei æterna directione ac decreto (* materiæ utiq; Mundanæ motu necessario ac mechanico) aliquid agi vel fieri, ac proinde quemlibet alium populum perinde atque Judaicum, populum Dei electum esse. Hæc quidem ille impudenti ore dictat, sed nullis rationibus nè conatur quidem probare.

Electionem verò hanc qualis sit sive prælationem populi Hebraici præ reliquis gentibus, cùm omnia quæ honestè cupimus ad sapientiam, ad virtutem, & ad securitatem vitæ corporísque sanitatem referantur, in hoc ultimo tantùm consistere statuit, in sola imperii temporanea fœlicitate, externísque vitæ commodis: Hæc, inquam, ille dictat sed non probat, & planè contra apertam Pauli sententiam. Qui postquam rogaverit, quæ igitur est præstantia Judæi? respondet continuò, Multa per omnem modum. Primarium enim est quòd ei concredita sunt Eloquia Dei. Quæ certè si nullam nec ullo meliori modo, præter communem omnibus nationibus, sapientiam continerent, nullum foret Privilegium. In his igitur primùm præfigurata est ac prædicta æternæ nostræ per Christum salutis ratio; ut taceam Cabbalam Philosophicam Judæorum in Bereshith & Mercava reconditam, præceptáque vitæ sanissima Divinâ authoritate confirmata, & repetita Providentiæ Dei pro re nata aut contra aut supra Naturæ leges agentis, exempla, ministeriíque Angelorum, de quorum existentia Deíque à Natura distincti, certiores fieri, humani generis permultùm quidem interest : Sed hæ veritates sublimiores sunt quàm quas capiat cæcus hic à Mose pariter atque à Christo Apostata. Contra quos utrosque per inanem quandam Philosophiæ jactationem petulanter recalcitrat. Cùm proculdubio vera quidem & ad intima rerum penetrans Philosophia existentiam Dei à Natura distincti ut & Angelorum quæ Moses tantopere Christúsque inculcant, certissimè patefaceret, quemadmodum passim in scriptis meis demonstravi. Atque hæc quidem præcipua sunt quæ observanda occurebant in capite tertio.

13. Nam quod in ipso initio capitis occurrit, quasi Moses Deúsve, Judæorum invidiæ indulgeret, inculcando ipsis Deum eos præ reliquis Nationibus in populum peculiarem elegisse, excellentioribúsq; donâsse privilegiis, puerilis est cavillatio. Longè generosiùs veriúsque de illa oblectatione quæ ex comparatione oritur nostri statûs cum statu magìs misero vel minùs fœlici, judicat Lucretius: Suave mari magno turbantibus æquora ventis E terra magnum alterius spectare laborem, Non quia vexari quenquam est jucunda voluptas, Sed quibus ipse malis careas, quia cernere suave est. <571> Ità privilegia Judæorum præ reliquis gentibus ipsis ante oculos à Mose exponuntur, non ut gentium penuriâ gaudeant sed suâ bonorum copiâ; quam pleniùs perciperent cum aliorum penuria comparatam, indéque seipsos Deo magìs devinctos. Sed petulantes hi perversíq; Lemures sic solent, sanctissima quæq; ac solidissima in ridiculum ludicrúmq; convertunt.

^[8]14. In hoc quarto capite concionantem te audire putes Angelum Lucis, adeò legem Divinam, adeò Deum, Dei cognitionem, Deíque amore ceu summum bonum totus crepat. Verùm operæ pretium erit eis quæ dicit paulò pressiùs attendere, ut intelligamus quid sibi velit. Legem esse ait rationem vivendi quam homines in aliquem finem sibi vel aliis præscribunt, esséque duplicem, Humanam & Divinam; illam ad tutandum vitam & Rempublicam tantùm inservire, hanc solum summum bonum, hoc est, Dei veram cognitionem & amorem spectare. Atque hæc quidem hactenus satìs pulchrè in speciem dicta sunt, nisi quòd homines facit Divinæ Legis conditores. Verùm pergit: Summum nostrum Bonum in perfectione Intellecûs consistere, Intellectum cognitione Dei perfici : quò magìs autem res naturales cognoscimus, eò majorem ac perfectiorem Dei cognitionem nos acquirere, vel (* quoniam cognitio effectûs per causam nihil aliud est quàm causæ proprietatem aliquam cognoscere) quò magìs res naturales cognoscimus, eò Dei essentiam (quæ omnium rerum causa est) perfectiùs nos cognoscere. Ubi planè videre potes eum insinuare effecta sive Phænomena Naturæ, Divinæ Essentiæ esse propietates, unde rursus haud obscurè nullum Deum præter ipsam Naturam constituit. Quando igitur dicit Legis Divinæ summam, ejúsque summum præceptum esse, Deum ut summum Bonum amare, Deíque cognitionem & amorem finem esse ultimum ad quem omnes nostræ actiones sunt dirigendæ, & hominem tamen carnalem hæc intelligere nequire, ipsíque vana videri, quippe in quibus nihil reperit quod palpet, comedat, &c. quis à risu se aut saltem ab indignatione abstinere potest, cùm totum hoc in solam desinat Naturæ cognitionem, cujus Diaboli æquè capaces sunt atque viri boni, quámque proinde manifestum est non posse esse summum Bonum, ni ipsos Diabolos summè beatos esse velis? Est certè aliquod Intellectu sanctius, Divinius, ac beatius, ut in Enchiridio Ethico probavi, nec opus est hîc repetere.

15. Quod autem ad extollendam hanc Dei cognitionem naturalem addit, prorsus intolerandum est: Quòd nec Fides scilicet Historiarum quantumlibet certa, Dei cognitionem & consequenter nec Dei Amorem nobis dare potest. Annon supposito quòd omnes Historiæ in vetere & novo Testamento certæ sunt, Dei cognitionem nobis darent? Nempe, quòd sit, Creatórque sit rerum omnium, quòd sit omnipotens, omniscius, justúsque ac perbenignus rerum humanarum spectator. Benignitas Divina ex nulla re æquè demonstratur atque ex Historia Beati Servatoris. Annon illius igitur Revelatio amorem nostrum magìs accendit erga Deum, quàm Cognitio rerum naturalium, ex qua, si Cartesianæ Philosophiæ stetur, quam adeò admiratus est Spinozius, colligere non possumus an sit Deus necne, nedum an bonus ac sapiens. Quippe apud quem Motus ac Materia omnia faciunt. Cùm verò addit, Amor enim Dei ab ejus cognitione oritur, ejus autem cognitio ex communibus Notionibus per se certis & notis hauriri debet, certè cùm is Divinam potentiam cum potentia Naturæ passim ità confundit, suspicor heîc eum subinnuere leges aliquas universales Naturæ certas ac invariabiles, veritatésq; quas vocant æternas, quibus is tamen ut mox videbimus Naturam Divinam obscurat. Naturam quidem sine communibus Naturæ legibus cognoscere non possumus. Dei verò Providentiam, Bonitatem, Inspectionem liberámque pro re nata potentiæ suæ exertionem meliùs ex fide certa historiarum sacrarum intelligimus quàm ex Natura. Est enim communis in universo genere humano certáque animi & infallibilis sagacitas, qua ex istiusmodi historiis indubiam Dei cognitionem colligunt, ejúsque justitiam, potentiam ac bonitatem venerantur.

16. Reliquum capitis duæ quæstiones occupant. Altera, An lumine naturali concipere possimus Deum veluti Legislatorem Principémve leges hominibus præscribentem. Altera, quid ipsa Scriptura de lumine & lege hac naturali doceat. Ad primam quæstionem decidendam absurdissimum quiddam comminiscitur, * voluntatem Dei ejúsque intellectum idem prorsus esse, ac proinde Deum ab æterno decrevisse & voluisse tres angulos trianguli æquales esse duobus rectis, idem esse atque ipsum id intellexisse. Unde sequi ait Dei affirmationes & negationes æternam semper necessitatem sive veritatem involvere. Ubi & Præmissæ absurdæ sunt, & Conclusio, & ipsa utrarumque connexio absurda. Nam ut præteream quàm absonum sit dicere æternas in Deo veritates essentialiter inesse quatenus volens est, quasi à voluntate dependerent & non <572> ex essentia ejus quatenus intellectuali necessariò orirentur quod verissimum est, sequitur Deum peccata hominum ac Angelorum aut nescivisse aut voluisse, quorum utrumq; perquam absurdum est. Deinde non sequitur ex eo quòd Dei voluntas & intellectus idem sint, aut quòd ista Mathematica propositio æterna sit veritas, omnes Dei affirmationes & negationes æternam semper necessitatem sive veritatem involvere. Quamvìs enim voluntas Dei & intellectus idem essent, possent tamen versari circa particularia, hoc est, Deus posset velle & percipere particularia. Nec sequitur ex eo quòd ista Mathematica veritas sit æterna apud Deum affirmatio, non esse apud ipsum affirmationes quasdam quæ non sunt æternæ. Quamdiu enim erat Socrates in terris affirmatio erat apud Deum, Socratem illîc esse, sed non antè nec pòst, ni malles admittere Deum nescivisse quando Socrates erat in terris, quod cum Idea Dei quippe Entis absolutè perfecti repugnat. Major enim perfectio est omnes veritates & æternas et transitorias cognoscere quàm æternas solas. Atque hinc patet nec Mosen nec alios quoscunq; veros Prophetas falsò simulâsse se quædam ut leges à Deo accepisse populo tradendas, nec Mosen, Deum falsò Rectorem, Legislatorem, Regem benignum justúmque imaginatum esse, sed talem revera eum fuisse; nec omnia illius decreta ac volitiones æternas esse veritates, nec talem Dei cognitionem summum nostrum esse Bonum quæ docet res humanas à Deo non esse cognitas, non preces quando funduntur, nec pœnitentiam conversionémve ad bonam frugem quando instituitur. Hujusmodi Dei cognitio nihil aliud est quàm abyssus tenebrarum in quas homines improbi ac nefarii se ab aspectu Dei abscondere volunt ut liberiùs indulgeant suis libinibus. De secunda illius quæstione non multùm laboro. Tantùm obiter noto, ineptè illa loca Salomonis afferri quasi de naturali lumine ageret, cùm planè loquitur de Sapientia à Deo inspirata, ut patet ex cap. 2. v. 6. Paulum autem docere lumine naturæ ad cognitionem existentiæ Dei perveniri posse lubens agnosco, nec tamen indè sequi frustra factas fuisse Revelationes supernaturales ac miracula per Mosen atque Christum. Quod tam manifestum est atque obvium ut nihil opus sit ei insistere.

^[9]17. In capite quinto nihil occurrit quod magnopere notandum sit. Illud tamen præterire non possum, falsissimè ab eo asseri Christum ad solùm legem universalem documentáve moralia docendum missum esse, cùm & ea documenta vitæ tradiderit quæ supra lumen naturale sunt, nec sine promissi ab ipso Spiritûs vi perfici possunt. Ut taceam immortalitatem animæ Angelorúmque existentiam planè ab ipso traditam esse, quæ tamen non credit cæcus Philosophaster. Adde denique ritus istos sive instituta Baptismi & Cœnæ Dominicæ. Qui constituti sunt non quidem ut hic fingit tantùm ut universalis Ecclesiæ Signa sint externa, quasi res sint quæ ad beatitudinem nihil faciunt, sed ut instrumenta sint ac monumenta amoris Christi missionísque Spiritûs in verè credentes ad animos eorum renovandos in vivam imaginem Dei Christive. Baptizamur enim in nomine Domini Jesu Filii Dei, potentis apud Patrem Mediatoris ad mittendum Spiritum sanctum in corda fidelium, ad extirpandum omne vitium & impuritatem & ad nos renovandos, quod dixi, in vivam imaginem Dei. Cœna verò Dominica cùm commemoratio sit Passionis Christi, Divinum in nobis erga eum accendit amorem & erga nos invicem, quo nihil majus, nihil Divinius aut beatius in humanam naturam cadit; & accensâ hâc devotione panem cœlestem verúmq; Manna quale suum corpus esse prædicat Christus, revera haurimus eóque nutrimur & corroboramur. Sed quid ego has Margaritas proco projicio, qui nihil altius aridâ jejunâque Naturæ cognitione novit sapítve? Reliqua hujus Capitis cùm aliquam saltem veri honestíque speciem pleraq; præ se ferant nec tam atrocem habeant aspectum, sciens volénsq; prætereo.

^[10]18. Sextum caput totem est de Miraculis, ubi primùm duas præcipuè, vulgi, ut ille appellat, opiniones deridet. * Alteram, quòd duas potentias numero ab invicem distinctas imaginantur, scilicet Potentiam Dei, & Potentiam rerum Naturalium, à Deo tamen certo modo determinatam vel (ut plerique, ait, magìs hodierno tempore sentiunt) creatam. Alteram, quòd Dei Potentiam ac Providentiam quàm clarissimè constare putant, quum aliquid in Natura insolitum contingere vident, & Potentiam Naturæ à Deo quasi subactam imaginantur. Dum verò has opiniones tanquam vulgi opiniones carpit, planè supponit esse errores, cùm tamen admodum sana veráque sint dogmata & sapientissimo Philosopho haudquaquam indigna. Nam vel ex ipsa Idea Dei quam Spinozius hîc toties crepat, Naturam à Deo creatam esse constat, alioqui non esset Ens absolutè perfectum. Deus autem & Creatura numero à se invicem sunt distincti, & consequenter potentiæ ipsorum à se invicem numero distinctæ, nisi fingere velis Creaturam totámq; adeò Naturam omnis potentiæ expertem creari. <573> Quod vesanum quidem foret commentum. Manifestum est igitur Potentiam Dei & potentiam Naturæ duas esse potentias à se invicem numero distinctas. Ac propterea cùm Potentia Divina naturali major sit & quæ Naturæ pro re nata imperare possit, vera miracula posse dari. Alterámque quam vocat vulgi opinionem veram esse. De Divina scilicet Providentia per miracula perquam clarissimè constare, Divinámq; esse Naturam à materia Spiritúque Naturæ qui communes Naturæ leges vitaliter complectitur, revera distinctam, pessiméq; Spinozium fecisse qui adeò totis nervis adnisus est * hanc opinionem de Miraculis ex hominum mentibus delere.

^[11]19. Quod quidem conatus est quatuor hisce modis: Primùm, probando nihil contra Naturam contingere, sed ipsam æternum, fixum & immutabilem ordinem servare. Deinde, nos ex Miraculis nec essentiam nec existentiam, & consequenter nec providentiam Dei posse cognoscere. Tertiò, ex aliquot Scripturæ exemplis ostendendo ipsam Scripturam per Dei decreta & volitiones & consequenter per Providentiam nihil aliud intelligere quàm ipsum Naturæ ordinem qui ex ejus æternis legibus necessariò sequitur. Et quartò denique, addendo quædam de ratione miracula Scripturæ interpretandi, &c. Primum sic demonstrari posse prætendit:^[12] Siquid utique in Natura contingeret quod ejus universalibus legibus repugnaret, quòd id decreto & intellectui & naturæ Divinæ necessariò etiam repugnaret; vel sic: Si Deus aliquid contra leges Naturæ ageret, is simul contra suam ageret Naturam, quia leges Naturæ universales decreta Dei sunt quæ ex necessitate & perfectione Naturæ Divinæ sequuntur. Nam nihil verum esse contendit nisi ex solo Divino decreto necessario; omnia autem quæ vera sunt sic esse ex solo Divino decreto, quòd idem in Deo sit intelligere ac velle, quódve Dei intellectus à Dei voluntate non distinguatur. Sed hoc ultimum fundamentum in quod tota demonstratio resolvitur, falsissimum esse suprà probavi. Intelligit enim Deus malum rerum ordinem, nec tamen eum vult; intelligit omnes possibiles Universi condendi varietates, cùm tamen unica ratio existit actu, sed ex hoc fundamento omnes existerent quippe quas omnes vellet, si nihil intelligit nisi quod vult, quæ aperta est contradictio. Immò cùm universales quasdam Naturæ leges sive materiæ sive Spiritui Naturæ inseverit, intellexerítque vera Miracula contra istas leges esse, vult ergo vera Miracula ac proinde aliquando fiunt. En impium Sophistam suis captum laqueis! Manifestum est nisi quis datâ operâ cæcutire velit, cùm Deus & Natura duæ res sint distinctæ alteráque ab altera creata, Materiáque à Spiritu Naturæ creato secundùm leges quasdam ipsi insitas universales moveatur, Deum qui infinitò potentior est Naturâ, legum istarum operationes pro re nata sistere posse aut variare. Sed hoc monstrum erroris apud se clàm fovere suspicor Spinozium, nullum Deum esse præter Naturam, immò verò haud obscurè insinuat in altero quod breviter innuit argumento hisce verbis. Idem etiam facilè ex hoc possit ostendi, quòd nimirum, Potentia Naturæ sit ipsa Divina Potentia ac Virtus, Divina autem Potentia sit ipsissima Dei essentia, sed hoc in præsentiarum libentiùs omitto: Sic ille. An verò hîc quicquam præter Motum ac Materiam eorúmq; fructus indigitet, quivis qui naso non sit nimis obeso judicet, præsertim cùm paulò pòst Naturæ Potentiam infinitam statuat, quâ igitur nihil superius ac Divinius fingi potest. Et tamen ut hanc impietatem occultet argumentúmque ad vulgus adhibeat, indignum ait esse Deo ut Naturam adeò impotentem crearet ejúsque leges ac regulas adeò steriles statueret, ut sæpe de novo ei subvenire cogatur si eam conservatam vult, & ut res ex voto succedant, &c. Ad quod respondeo, ità datâ operâ Naturam à Deo creatam esse ut Creatori quoties lubet ejúsve liberis Providentiæ Ministris pro re nata morigera sit, ordinémque suum usitatum deserat, ut eò clariùs constet de existentia Dei & Angelorum, déque Divina Providentia, & omnia à sola Natura non dependere. Naturam tamen sic constitutam in suo genere satìs perfectam esse, nec de novo hîc subvenire Deum ad conservationem Naturæ, sed ad salutem hominum lapsorum, quorum plerique omnes faciliùs Dei Existentiam & Providentiam ex miraculis intelligunt, quàm si nihil contingeret supra vires Naturæ, contrà ac statuit Spinozius, qui secundo loco contendit nos ex miraculis nec Dei Essentiam nec Existentiam nec Providentiam posse intelligere.^[13]

20. Quibus autem argumentis id efficere velit, nunc videamus. Primi argumenti vis breviter sic est: Cùm Dei Existentia non sit per se nota, concludi debet ex notionibus tam certis & inconcussis, ut à nulla Potentia mutari possint. Nam si concipere possemus ab ulla Potentia posse mutari, non certi esse possemus de Dei existentia. Porrò nihil cum Natura convenire vel ei repugnare scimus, nisi id quod cum istiusmodi certis principiis conveniat aut eis repugnet. Quare si concipere possemus aliquid in Natura ab aliqua Potentia qualicumque posse fieri quod Naturæ repug <574> net, id istiusmodi notionibus repugnaret, ideóque ut absurdum rejiciendum esset, aut de certissimis notionibus ac propterea de ipsa Dei existentia dubitandum. Unde manifestum est tantum abesse ut miracula existentiam Dei probent, ut è contra eandem in dubium vocent. Verùm nego nihil convenire cum Natura vel ei repugnare nisi quod ex istiusmodi certissimis, necessariis & absolutè immutabilibus principiis conveniat aut repugnet. Leges enim Naturæ universales non tali necessitate ex Divino Intellectu oriuntur quali affectio trianguli, ut habeat tres angulos duobus rectis æquales; sed Divino consilio in Spiritum Naturæ à Deo creatum simul inseruntur, itáque in bonum universi attemperantur, ut quamvìs, nisi aliquod ponatur impedimentum, constanter uno modo agant; impedimento tamen posito ab aliquo libero Agente, operatio inhibeatur aut varietur. Id quod libera Agentia etiam creata efficere possunt, infinitóque faciliùs Agens illud liberum increatum Deus. Quando verò istiusmodi fit inhibitio aut variatio quam manifestum sit nullum hominem aliámve ullam causam naturalem visibilem sensibilémve fecisse, equidem non sine ratione effectum aut in Angelorum ministerium, aut in Deum ipsum est rejiciendum. Ut verbi gratiâ, si ingens saxum nullo facto flatu terrestri, lentè à terra in ærem ascenderet, hoc fieret contra legem Naturæ, & manifestò aut ad Angelum aliquem aut ad Deum esset referendum.

Hujusmodi fuit primum illius argumentum ex natura miraculi sumptum, quatenus contra leges Naturæ fit. Alterum est quatenus opus est quod captum humanum superat. Ex opere enim quod captum nostrum superat, nihil intelligi posse contendit. Quod quidem argumentum valdè leve ac ludicrum est. Ut in modò dato exemplo de saxo ascendente. Ipsum effectum nobis notissimum est, atque æquè nota lex illa Naturæ universalis de descensu gravium versùs centrum Terræ. Hæc supra captum nostrum non sunt. Imò verò quia has aliásque Phænomeni circumstantias tam clarè percipimus, meritò supra captum nostrum concludimus hoc omnino fieri posse, nisi ope aut Dei aut Angelorum. Nósque oportet aut secundùm captum nostrum facultatésve mentis humanæ pronunciare, aut silere. Silere verò hîc in re tam manifesta prorsus esset stupere. Præsertim si ad preces pii alicujus viri hoc contingeret aut ad Magi alicujus exorcismum.

Tertium argumentum aliquanto solidius est quod urget, cùm Miraculum opus limitatum sit nec unquam nisi certam ac limitatam potentiam exprimat, nos ex tali effectu non posse concludere existentiam causæ cujus potentia sit infinita, Existentiam scilicet Dei. Ad quod respondeo: Et cùm omnis creata potentia finita sit, quippe cùm Mundus ipse sit finitus, ut in Enchiridio Metaphysico demonstro, nec ex legibus Naturæ universalibus Existentia causæ infinitæ ex hac ratione concludi possit. Et si Mundus infinitus esset cùm nos finitam tantùm illius partem percipere possumus, perinde, quantùm ad nostram scientiam, res sese haberet. Cæterùm tametsi nullus effectus à nobis satìs compertus infinitæ Dei potentiæ adæquatus sit; ità tamen humana anima comparata est ut præ naturali sua sagacitate (modò constet de existentia Essentiæ spiritualis intelligentis quæ Mundanæ materiæ leges dederit, aut particularis alicujus substantiæ intellectualis invisibilis, quales sunt Angeli) nolens volens feratur ad firmissimum assensum quòd Ens primum quoddam sit summè absolutéque perfectum quod appellamus Deum. Unde miraculorum utilitas ad ingenerandam animis nostris fidem de Existentia Dei, quanquam opera limitata sunt nec nisi limitatam potentiam exprimunt, satìs planè innotescit. Ut ascensus saxi suprà memorati, pone quòd potentiam & existentiam Angeli tantùm evincat, per hanc solam tamen fenestram tota intrabit Religio. Unde fit ut homines Athei ac prophani narrationibus de Angelis ac Spiritibus omnibúsque eventis quæ eos arguant tam infensi sint, diligentiámque adhibeant quantam possunt maximam ut omnis eis adimatur fides.

Quartum denique addit argumentum, sed elumbe admodum atque languidum, quasi ex Scriptura pateret miracula nihil facere ad cognitionem Dei, ejúsque Providentiæ, quippe quæ supponit etiam Prophetas falsos facere posse Miracula ad populum seducendum ad Deos alienos. Isrælitas è miraculis nullum sanum conceptum de Deo formare potuisse sed vitulum, proh pudor! eorum Dei fuisse Ideam; Aseph de Divina Providentia dubitâsse, & similia. Sed ad ista breviter respondeo, Etiam falsorum Prophetarum miracula ad cognitionem Dei facere, quatenus ad cognitionem ducit Angelorum (ut suprà monui) Divinámque illustrare Providentiam, utpote quibus Deus probat populum suum, aliquídque innuit sanctius ac Divinius potentiâ æstimandum, quod si desit, nè miraculis quidem credendum esse tanquam signis infallibilibus veritatis. Et quanquam Isrælitæ perfectam philosophicámque Dei Ideam ex miraculis edocti non sint, illius tamen Existentiam Essentiámque intelligentem ac <575> rebus humanis invigilantem intellexerunt, de quibus tamen Philosophi qui vulgus adeò contemnunt, sæpiùs quàm par est dubitant. Vitulum autem Isrælitici Dei fuisse Ideam, inurbanum est maligni Philosphastri mendacium. Et quid si Aseph denique & alii aliqui boni viri quibus Mosaicorum miraculorum historia nota esset, dubitaverint ad tempus de Providentia? hoc non magìs tollit miraculorum efficaciam atq; usum, quàm ægrotatio quorundam hominum ad tempus, usum optimarum medicinarum. Sed piget tam leviculis argutiis immorari.

^[14]21. Pergimus ad modum tertium quo ostendere vult ex Scriptura, ipsam Scripturam per Dei volitiones ac decreta & consequenter per Providentiam nihil aliud intelligere quàm ipsum Naturæ ordinem. Argumentum ejus primum sic est. Multa in Scriptura reperiuntur quæ clarissimè indicant Dei Decretum, Jussum, Dictum, ac Verbum nihil aliud esse quàm ipsam Naturæ actionem ac ordinem. Quare non dubium est quin omnia quæ in Sciptura {sic} narrantur naturaliter contigerint, quanquam ad Deum referuntur. Respondeo autem: Mihi quidem satìs consentaneum videtur, ut ipsa Naturæ actio & ordo Jussum, Decretum, Verbúmve Dei dicatur, quippe qui Spiritum Naturæ, in quo leges ordóque Materiæ mundanæ continentur, & ex illo in eam derivantur, tanquam externum Dei Verbum considero, ut observare potes in meis Scriptis; & consequenter lubens fateor communem Dei Providentiam legibus ordinéque hujus Spiritùs Naturæ contineri, Divinæque Providentiæ partem rectè posse appellari. Esse verò præter hanc, extraordinariam Dei Providentiam aut immediatè per seipsum aut per Ministros suos, Angelos vulgò appellatos administratam, id est quod acriter contendo; mendoséque omnino colligi, ex eo quòd actiones Spiritûs Naturæ Jussa vel Decreta Dei in Scriptura appellantur, nulla alia esse præter istas Jussa Decretáve Divina: Et quamvìs missio Sauli à Deo ad Samuelem causis ordinariis fieri posset, prædictio tamen illius adventûs in aurem Samuelis, pridie quàm advenisset, & multæ illæ variæque particulares rerum prædictiones Saulo à Samuele factæ, quæ redeunti ei occursuræ essent in via, planè supra ordinem erant Naturæ; ut erant etiam Dei Isrælis Angelorúmq; Patriarchis Mosíq; apparitiones, & multifaria illa à Mose facta Miracula.

Neque enim (quod secundum illius argumentum est) sequitur ex eo quòd Moses aliquâ re Naturali usus sit in edendis miraculis, vi illius rei naturalis ea fuisse consecuta, sed omnino virtute Divinâ. Planéque ridiculum est imaginari ex eo quòd Christus lutum & sputum adhibuit in sanando cæco, naturali luti sputíque vi eum istud miraculum effecisse. Adde pleraque Mosis miracula solâ virgæ manûsve extensione fuisse facta. Manum verò virgámve ad tot miraculorum varietates edendas nullam vim habere posse naturalem, manifestum est. Et quanquam materia ventorum qui Locustas introduxerunt & abstulerunt è Terra Egypti naturalis erat; motus tamen eorum tunc erat supernaturalis & ad nutum Divinum, ut Christus etiam tumultuanti Mari ac Ventis silentium imperâsse dicitur. Sed ut nihilominus contra tam manifestam lucem absolutè concludatur, omnia quæ in Scriptura verè narrantur contigisse, ea secundùm leges Naturæ, ut omnia, necessariò contigisse; & siquid reperiatur quod apodicticè demonstrari potest legibus Naturæ repugnare aut ex iis consequi non potuisse, planè credendum esse id à sacrilegis hominibus sacris Literis adjectum fuisse, stolidissima est occæcati Philosophastri temeritas & pervicacia. Hujus enim temulentæ Assertionis hanc tantùm enervem addit rationem. Quicquid scilicet contra Naturam est, id contra Rationem esse. Quasi verò vel optimæ rationi consentaneum non esset ut ex datis occasionibus Prophetæ Dei istiusmodi edant opera quæ fidem populi in Deum à Natura distinctum, quos ut alii olim, ità hic vafer Tenebrio confundere tantopere satagit, excitarent.

^[15]22. Sed ad quartum modum ultimúmque pergimus, nempe ad modum miracula Scripturæ interpretandi. Qua de re tria monet: Primum, in narrandis miraculis narratores suas opiniones immiscere, ut tempore Josuæ, Hebræis diem non tantùm solito longiorem factum narratur, sed & Solem Lunámque stetisse. Alterum, in Scriptura multa ut realia narrari quæ tamen non nisi Repræsentationes résque imaginariæ fuerunt, ut quòd Deus à Cœlo descenderit & quòd mons Sinai propterea fumabat, &c.^[16] Quòd Elias ad Cœlum igneo curru igneis Equis ascenderit. Tertium denique, Hebræorum Phrases ac Tropos Propheticos occasionem dare posse, ni caveas, multa affingendi Scripturæ miracula quæ ejus Scriptores nunquam enarrare cogitaverunt.

Ad quorum primum respondeo, Nihil absurdi esse narratorem miraculum secundùm vulgarem notámque veritatem apparentiæ memorare, cùm vel illinc de veritate miraculi perinde possit constare. Sive enim Terræ sive Solis motus sistatur ad viginti <576> quatuor horarum spatium vel ad longissimi diei æstivi (ità enim planè textus innuit) perinde miraculum est quanquam haud æquè magnum. At verò aut ex scientia aut instinctu Divino sic videtur loquutus Josua, quemadmodum maximè consentit cum Hypothesi Pythagorica, alioqui quid opus est ut Lunæ cursus sisteretur cùm sat luminis Sol ipse administraturus esset? Sed dum motus Terræ diurnus sistitur, necessariò simul sistetur motus Lunæ apparens diurnus. Commentum verò Spinozii de refractione lucis Solis per glaciem valde hîc ineptum est, cùm dies in tot horas produci istoc quidem pacto non posset. Ad secundum, Admodum temerè ac prophanè à Spinozio asseri descensum Dei in montem Sinai rem fuisse imaginariam, ut ex textu planissimè constat. Quod autem affert, Deum loco moveri non posse, verum est de nuda quidem Deitate, Deum verò Isrælis animam fuisse Messiæ cum æterno Logo conjunctam suprà monui. Eliam autem in Cœlum igneo curru igneísque equis revera sublatum fuisse, & aspectus Elishæ & pallii Eliæ casus satìs testantur. Estque animi Spinozii in cœnum sordésq; corporis immersi Incredulitas quæ facit ut tam aperta neget. Quod denique ad tertium attinet: Fieri quidem aliquando potuit ut ex ignorantia styli Prophetici quidam miracula Scripturæ affingerent quæ revera non narret; nunc verò dierum stylus satìs notus est, nec ullum restat talis erroris periculum. Reliqua in hoc capite tam infirma sunt aut aliena, ut operæ pretium, præsertim cùm brevitati tantopere studeam, haud duxerium ea notare.

^[17]23. Caput septimum est de interpretatione Scripturæ, ubi vir Religioni Deóq; infensissimus multa accumulat quò Scripturarum Interpretationem rem desperatam aut ridiculam efficiat. Nostra verò brevitas, pro Capitis prolixitate, Notationes multiplicare non permittit. Paucis igitur sed eisdem præcipuis erimus contenti. Regula apud eum universalis interpretandi Scripturam est : Nihil Scripturæ tanquam ejus documentum tribuere quod ex ipsius Historia quàm maximè perspectum non habeamus. Historia autem Scripturæ apud eum hæc ferè complectitur; Peritiam linguæ in qua Scripturæ sint scriptæ; Collectionem sententiarum tum perspicuarum tum ambiguarum; vel obscurarum aut quæ inter se pugnare videntur, Notationem. Per perspicuas & obscuras sententias intelligit, quarum sensus ex contextu orationis sic est, non quarum veritas facilè vel difficulter ratione percipitur; quippe quas falsas aliquando esse posse supponit vir pius, apertéq; profitetur se de solo sensu orationum non autem de earum veritate laborare. Complectitur porrò hæc Historia casus omnium librorum Prophetarum, vitam scilicet, mores ac studia authoris cujusque libri, quisnam fuerit, quâ occasione, quo tempore, cui, & quâ denique linguâ scripserit. Et postremò, qui tamen rei Apex est, apprimè ait cavendum esse quamdiu sensum Scripturæ quærimus, nè ratiocinio nostro, quatenus principiis naturalis cognitionis fundatum est, præoccupemur, sed nè verum sensum cum rerum veritate confundamus, illum ex solo linguæ usu esse investigandum, vel ex ratiocinio quod nullum aliud Fundamentum agnoscit quàm Scripturam. Hoc postremum profectò quod sibi concedi postulat, si obtinere posset, O quàm ovanter Scripturarum humeris insultaret hic cachinnabundus Lemur! Hinc enim non paucæ fortean reperiri possent in sacris Paginis sententiæ falsæ, si verba tantùm proprio sensu, quo vulgò usurpari solent, intelligerentur. Ut quando Deus in V. T. Ignis, in N. Lux dicitur, & similia. Sed verò non solùm iniqua, sed omnino excors est hæc ac vesana postulatio. Ut enim ipsa Naturam interpretandi methodus Logicam aut artificialem aut naturalem saltem, non excludit; ita nec eandem excludere potest vera Scripturam interpretandi methodus, alioqui ipsæ pecudes, si legere possent, utriusq; æquè idoneæ forent Interpretes. At verò præter ipsam Historiam Scripturæ non solùm Logicæ principia necessaria sunt ad eam rectè intelligendam, sed & cognitio Rhetoricæ. Contrà ac fit in interpretatione Naturæ, quippe cujus loquela res sunt non verba ac proinde nullis Tropis Figurísve obscuratur. Unde planè apparet, in interpretandis Scripturis aliquid adhiberi debere præter merum linguæ usum, aut ratiocinium quod nullum aliud Fundamentum agnoscit quàm Scripturam. Sunt enim Rudimenta Logica ac Rhetorica necessaria ad Interpretationem, ab his utrisque distincta, ut quivis, ni mente captus sit, facilè primo intuitu deprehendet. Et denique cùm ità comparata sit humani sermonis natura ut Tropos suos habeat ac figuras, illa loca Scripturæ quæ simpliciter & Grammaticè intellecta sanæ Philosophiæ principiis Physicis Metaphysicísve aliàs adversarentur, si per Analysin Rhetoricam cum istis principiis conciliari possunt, optimo jure sic reduci debent. Æquissimum enim est ac Rationi maximè consentaneum Scripturas supponere, quippe à Spiritu sancto dictatas, nusquam falsum dicere. Et si quid uspiam occurrit quod sanæ Rationi sanæve Philosphiæ revera adversatur, nec ullo pacto reduci potest, mendam esse lapsu temporum scribarúmque incuriâ sacræ Scripturæ illatam. Veræ autem Philo <577> sophiæ principia perinde atque Rhetoricæ ac Logicæ, cùm ille Spiritus qui Scripturas dictavit, hæc omnia humanæ Naturæ competere noverit, non adhibenda esse contendere, est planè delirare, aut impietatem suam prodere, ostendendo, quàm miserè efflictímq; cupiat sacras Scripturas omnium contemptui ac derisioni expositum iri, concedíque sibi falsis passim scatere sententiis & à vera Philosophia alienis, prout vult intoleranda hujus jactabundi Philosophastri Impietas. Quem hic Prophetarum inter se dissensus in rebus speculativis non pudet repetere tanquam à se suprà probatos, quod quàm falsò jactet suprà monuimus. Interim Methodum suam interpretandi Scripturas ultro fatetur id tantùm docere investigare quod revera Prophetæ viderint aut audierint, non autem quid illis Hieroglyphicis significare aut repræsentare voluerint. Unde aut ad Philosophiam hîc recurrendum est aut nihil per ista Hieroglyphica intelligendum. Ut præteream non solùm Historiam Scripturæ sed & Historiam temporum atque gentium ad explicanda vaticinia esse necessariam. Adeò ex omni parte insanit hîc Spinozius, qui nihil afferri permittit ad interpretandam Scripturam, quàm quod in ipsa Scriptura inveniatur.

24. Sed ad alias pergimus interpretandæ Scripturæ difficultates, quas affundit permultas Spinozius quásq; breviter indigitabimus. Ut, 1. Linguæ Hebraicæ integram cognitionem quæ nunc dierum mutila est. 2. Ejusdémque, licèt integra esset, præter omnibus linguis communes, causas peculiares ambiguitatis. 3. Ut quòd literæ gutturales ה, ח, ע, א aliæ pro aliis promiscuè usurpentur. 4. Quòd ו & כי quamplurimas habeant significationes valdéque diversas. 5. Quòd verba in modo Indicativo carent præsenti, præterito perfecto, plusquam perfecto, futuro perfecto, &c. 6. Quòd Hebræi literas vocales non habent. 7. Quòd nullis signis orationes distinguunt. 8. Quòd ambiguitas orationis mutuâ orationum collatione illustrari non potest, quandoquidem nullus Propheta eo sine scripsit ut verba alterius aut sua ipse ex professo explicaret. 9. Quòd multorum librorum Autores sunt ignoti quâque occasione & quo tempore scripserint. 10. Quòd nescimus præterea in quorum manus libri omnes inciderint, neque in quorum exemplaribus variæ lectiones repertæ sint, nec deniq; an plures aliæ fuerint apud alios lectiones. 11. Et quòd quosdam deniq; libros habemus non eâdem quâ primùm linguâ scriptos. De quibus difficultatibus tandem pronunciat se eas adeò magnas existimare ut affirmare non dubitet nos verum Scripturæ sensum plurimis in locis vel ignorare vel sine certitudine hariolari. Parturiunt montes, tandem exit ridiculus mus. Concesso sic esse, nos Scripturæ sensum multis in locis non certò intelligere, ecquid magni mali indè sequitur, cùm de rebus interim maximi momenti & ad æternam salutem pertinentibus ex ea certissimè constet, nec ulla verborum ambiguitas earum certitudinem obscuret? Quinimo ipse Spinozius ultro fatetur has omnes difficultates impedire tantùm posse quò minùs mentem Prophetarum assequamur circa res imperceptibiles, & quas tantùm imaginari, at non circa res quas & intellectu assequi & quarum clarum facilè possumus formare conceptum. Res enim quæ suâ naturâ facilè percipiuntur nunquam tam obscurè dici posse quin facilè intelligantur, nec integræ linguæ peritiâ opus esse ad certò intelligendam mentem Euclidis & id genus alia. Quæ nos facilè Spinozio concedimus, sed eandem planè interim de Miraculis, de Apparitionibus Angelorum, de Animarum humanarum Immortalitate & id genus reliquis, à quibus tantopere abhorret mens Spinozii, rationem esse contendiumus. Hæc nempe omnia affirmari aut describi manifestò in istiusmodi Scripturæ locis quibus partialis tantùm linguæ sive Græcæ sive Hebraicæ cognitio, reliquæque illæ objectiunculæ nullum omninò ponunt obicem quò minùs certò intelligantur. Adeò ut cuniculis quos Religioni suffoderat ipse sit obrutus.

Et quod ad ipsas difficultates simpliciter attinet. 1. Quamvìs linguæ Hebraicæ peritia nunc dierum mutila sit, considerandum est tamen eam linguam objectum habere valdè contractum vel mutilum, nempe res tantùm Bibliorum Hebraicorum, eadémque verba in variis istis libellis toties recurrere ut facilè sensus eorum quàm certissimus reperiatur, & siqua incertitudo contingat, in rebus esse ferè nullius momenti. 2. Quod & peculiarium causarum ambiguitatis illius linguæ vim maxima ex parte retundere potest. 3. Leve autem est quod objicitur de gutturalibus, quæ quanquam nunc sono ferè confunduntur, olim non item, & characteribus, quod maximi est momenti, etiamnum distinguuntur. 4. Et licèt ו & כי tam varias diversásque habeant utræque significationes, contextus tamen orationis facilè determinabit ad maximè commodas. 5. Idémque is præstabit in significatione temporum. 6. Quòd autem Hebræi litteras vocales primitùs non habuerunt haud usque adeò verum est. Habuerunt enim י, ו, א <578> quas Martinus matres Lectionis appellat. 7. Et si signa distinctionis orationum & puncta, recentiora sint Inventa, facta tamen sunt secundùm antiquissimum legendi distinguendíque in legendis Bibliis modum, præsertim in rebus ullius momenti. Etenim מטה, מִטּה legatur an מַטָּה apud homines cordatos parùm refert. 8. Et quanquam nullus Propheta eo fine scripsit ut aut alterius aut sua ipse ex professo verba explicaret; ità tamen res à Providentia dirigi aut ex ipsa rei natura fieri potest, ut orationum collatio se invicem mutuò illustret. 9. Quàm multorum verò librorum Autores ignoti sint mox videndum est, sed vel ignotis Autoribus ingens tamen discrimen apparebit homini cuivis intelligenti inter historiam Sampsonis & Fabulam Orlandi furiosi, inter ascensum Eliæ in Cœlum curru igneo & Persei equo alato insidentis volatum per Aerem ad succurrendum Andromedæ. Nec fit ob narrationum paritatem quòd hîc adeò naso indulgeat Philosophus Scurra, quàm quòd nulla esse credat miracula & in cæca hac sua incredulitate exultet. 10. Et parùm quidem refert in quorum manus inciderint libri, dum tam illæsos eos exiisse videmus & tam bonâ fide tractatos, ut vel varias lectiones notâsse non neglexerint. Incredibilis Judæorum hac in re cura ac ferè superstitio omnibus nota est. 11. Quòd quosdam denique libros habemus non eâdem quâ primùm linguâ scriptos, ii valde pauci sunt si ulli, & si sint, cùm libri tam sacri tantâ fide ac diligentiâ verti soleant, in nulla re ullius momenti ullum esse potest periculum. Adeò ut infantiles planè næniæ sint quas de conclamatis Scripturæ interpretandæ difficultatibus tam lamentabili voce cecinit hic Onocrotalus.

25. Atque hic certè hujus capitis Adnotationibus finem imponerem nisi me moraretur paululum, argutum quidem sed falsum quoddam Dictrum Spinozii de supernaturalibus auxiliis interpretandi Scripturam. Qui lumen, inquit, supernaturale quærunt ad mentem Prophetarum & Apostolorum intelligendam, ii sanè lumine naturali indigere videntur, tantum abest ut tales Donum Divinum supernaturale habere existimem. Conclusio autem hæc ex his præcipuè Præmissis infertur.^[18] 1. Qui supernaturale lumen se nactos profitentur eorum interpretationes aliorum consimiles reperiri, humanas scilicet diu cogitates & cum labore inventas.^[19] 2. Difficultatem Scripturæ interpretandæ non oriri ex defectu virium luminis naturalis, sed tantùm ex hominum socordia qui historiam Scripturæ dum eam concinnare poterant, neglexerunt.^[20] 3. Denique ex eo quòd Lumen supernaturale donum supponitur Divinum fidelibus tantùm concessum, apparet figmentum esse, quandoquidem Prophetæ & Apostoli non fidelibus tantùm sed maximè infidelibus & impiis prædicare solebant.

Verùm ad primum respondeo, Eas expositiones quæ humanâ industriâ & artificio dispositæ videntur, Divinâ ope inventas esse posse animóque Interpretis injectas. Ut omittam Divinum Spiritum humanis laboribus aspirare posse eósque secundare ac dirigere. Ad alterum, Ex defectu virium luminis naturalis planè oriri, quòd Spinozius miracula esse negat vi supernaturali edita. Apparitionésq; Angelorum putat meras Prophetarum Patriarcharúmq; fuisse imaginationes. Hisce enim in rebus Scripturarum historia tam perfecta est & expressa, ut nulla apud Euclidem propositio aut demonstratio magìs planè ac perspicuè tradita sit. Fit igitur ex defectu virium luminis naturalis quòd Divinam veritatem ex istiusmodi locis sacræ Scripturæ Spinozius non intelligat, sed ob misellæ suæ animæ in corporis fæces demersionem & propter animi fastum, falsæque infatuationem Philosophiæ perperam interpretetur. Ad tertium denique respondeo, Licèt supernaturale Lumen donum Divinum sit fidelibus tantùm concessum, non frustra tamen Prophetas Apolstolósq; infidelibus prædicâsse & impiis, quoniam & ea etiam prædicabant quæ infideles & impii intelligere poterant, nempe pœnitentiam sive cessationem à malis operibus, Jesum crucifixum fuisse, resurrexisse à mortuis, & in Cœlum ascendisse multis spectantibus discipulis. Hæc quidem intelligere potuerunt, quamquam experimentali Mysteria Regenerationis spiritûsq; promissi operationes adhuc eis essent absconditæ.

26. Quantùm ad Maimonidæ sententiam quam tantopere exagitat Spinozius, proculdubio multò sanctior est atque sanior quàm sua. Manifestóque verum est si Scriptura ipsa vera sit, veram Rationem verámq; Philosophiam ipsi non posse repugnare. Spinozius verò cùm falsissimis Philosophiæ principiis imbutus sit Naturæq; ac Dei potentiam confundat, Prophetas ac Patriarchas delirare mavult, proh stolidissimam imprudentiam! quàm suam rationem (quæ quantilla sit omnibus præterquam sibi ipsi satìs constare potest) falsæque, quam sibi, quæ crassa illius est ignorantia, elegerit, Philosophiæ principia vacillare. Sed piget diutiùs tam fœtido excutiendo immorari sterquilinio. Reliqua capita velociùs transvolabimus.

^[21]27. In tribus sequentibus capitibus satìs magno molimine nec sine acumine sanè aliquo conatur probare, pleraque sacra Veteris Testamenti Scripta non esse Autographa, <579> hoc est non esse libros (sic enim ille intelligit) eorum Autorum quorum nomina præ se ferunt. Ut verbi gratiâ, Quinque libros Pentateuchi non esse libros Mosis, contrà ac vulgò creditur,^[22] tum quòd ea occurrunt in istis libris quæ à Mose scribi non potuerunt sed ab aliquo recentioris memoriæ viro;^[23] tum quòd libri quos Moses scripsit certò numeratóq; memorantur in Pentateucho. Ut liber belli contra Amalec, Exod. 17. 14. (qui idem est qui liber bellorum Dei, Num. 21. 14.) & liber Pacti, Exod. 24. 4. 7. quem pauca continere ait, nempe Jussa Dei quæ narrantur ex Exod. 20. 21. usque ad cap. 24. ejusdem libri. Et Canticum deniq; Mosis. Hos igitur tres omnino libros esse contendit quos scripsit Moses, non autem totum Pentateuchum.^[24] Verùm, ad primum respondeo, Ex eo quòd occurrunt quædam in singulis Pentateuchi libris quæ manum recentiorem supponunt quàm Mosis, putà manum Ezræ, non omnino indè sequi, libros eos à Mose non fuisse scriptos, nempe eas res quæ recentiorem manum non implicant. Quæ autem de morte illius ac luctu Isrælitarum & de Encomiis Mosis memorantur, verisimillimum est ab ipso Joshua fuisse addita. Sed cujusque libri corpus, demptis pauculis istis quæ Ezra supponi potest explicationis causâ interseruisse, nihil valet hoc Spinozii argumentum ad probandum ab ipso Mose non fuisse scriptum. Materia saltem Mosis est, quanquam modus loquendi mutandíque toties primam personam, ubi de Mose agitur, in tertiam, Ezræ esse possit & fortasse ipsius Mosis.

^[25]Quantùm verò ad alterum argumentum omnino mihi vacillare videtur, cùm Scriptura nusquam dicat eos tres libros solos à Mose esse scriptos, immò verò nec eos distinctos esse à Pentateucho. Nam Exod. 17. 14 jubetur Moses à Deo tantùm monumentis mandare cladem illam Amaleci, suúmque de eo consilium, quæ memorantur in hoc ipso Capite secundùm jussum Dei, nec opus est ullum alium librum comminisci. Et Num. 21. 14 liber illîc memoratus qui vocatur liber bellorum Dei planè carmen aliquod vetustius est quàm quod scribere potuerit Moses, ut intelligi potest ex eis quæ Drusius & Grotius in hunc locum scripserunt. Librum autem Pacti & Canticum Mosis, Pentateuchi etiam partes esse planè constat. Nec omnino sequitur ex eo quòd Moses, Exod. 24. librum Pacti in præsentem usum, ut mane proximo populo recitaret, dicitur scripsisse, quòd nullum præterea Exodi partem scripserit. Pudet sanè tam absonæ languidæq; ratiocinationis. Et tamen idem elumbe est argumentum, nempe, Quia Moses memoratur Deut. 31. datâ occasione & ex jussu Dei Canticum prædictum scribere illúdq; filios Isrælis docere, ergo nihil earum rerum præterea scripsit quæ occurrunt in Deuteronomio. Manifestum est igitur aut nullos distinctos libros scripsisse Mosen toto quadraginta annorum spacio, aut hos Pentateuchi ejus esse, quemadmodum omnes fatentur.

28. Argumenta porrò quibus librum Josuæ non esse Autographum probare adnititur, ejusdem generis sunt; quibus igitur idem paratum est Responsum. Nihil utique incommodi esse, concedere quidem manum Ezræ recentiorem esse adhibitam, & sic de libris Judicum, Samuelis & Regum, omnes scilicet hosce libros cum libris Pentateuchi ab uno quasi historico transcriptos fuisse & in eum quo invenimus ordinem digestos & connexos, ut qui Judæorum Antiquitates ab eorum prima origine usque ad primam urbis vastationem scribere voluit. Quod si factum sit ab Esra, quod nec ipse Spinozius diffitetur, à viro nempe apprimè pio summâq; integritate & Legis Antiquitatúmque Judaicarum peritissimo, ego certè non video quî hoc queat sacris istis Scriptis ullo modo minuere fidem. Quòd autem objicit libros aliquos sacros interiisse, Scriptáq; quædam Prophetarum fragmenta esse, numeros & Annorum & Personarum aliquando perperam computari, Hysterologias reperiri aliquot aliásq; mendas in Textum irrepsisse, variásque lectiones notatas esse, & siqua sunt id genus alia, hæc certè neminem cordatum movere debent, cùm nulla quæ is affert exempla aut quisquam alius afferre potest, talia sint quæ locis Scripturæ integris abrogent fidem. Cum quibus si suspecta comparentur, nullius ferè sunt rationis. Itaque omnino hîc fit ut in antiquis Picturis ab optima manu descriptis, sed quæ præ vetustate aliquibus in partibus aut mutilæ sint aut obscuratæ, reliquum tamen à perito spectatore facilè dignoscitur opus fuisse alicujus Titiani aut Apellis. Et denique ut summatim dicam, quod Spinozius cap. 7. de scriptis Euclidis asserit, ut de eorum veritate sensúque certi simus non opus esse ut integram linguæ quâ scripsit cognitionem habeamus, non ut vitam, studia, & mores Authoris sciamus, neque quâ linguâ aut cui neque præcisè quando scripserit, non libri fortunam neque varias ejus lectiones, non quomodo nec denique quorum consilio acceptus fuerit; idem sanè dici potest de iis rebus in vetere Testamento quæ ad Christianam Religionem confirmandam maximè spectant, si comparemus historias de Christo quas verissimas esse scimus, cum Typis Mosaicis ac Vaticiniis <580> Prophetarum, ipsi Eventus demonstrant libros istos divinitus fuisse inspiratos, itáque totis narrationibus apud Mosen atque inspirationibus Prophetarum meritam conciliant fidem. Esséque Angelorum ministeria nec non miracula ac Vaticinia specialémque Dei super populum suum Providentiam contrà ac vult Spinozius, manifestò evincunt. Adeò ut hic planè scopo suo exciderit, & ex omnibus quæ attulit in his tribus capitibus ad subruendam Religionem nè hilum quidem profecerit.

^[26]29. In capite undecimo ut Apostolorum Epistolis fidem deroget, Apostolos Prophetas fuisse negat, sed Doctores esse tantùm vult. 1. Quippe quorum stylus non est Propheticus qualis est, Sic dicit Deus, Sic ait Dominus exercituum. 2. Immò verò Paulus vocibus animi ambigui utitur, ut arbitramur, & arbitror. 3. Item Præceptum Domini dicit^[27] se non habere sed tradere quod sentit, ut cui Dominus per misericordiam dederit fidum esse. Et in calce illius capitis dicit, Secundùm meam sententiam, puto autem me quoque Spiritum Dei habere. 4. Porrò, ratiocinantur ubique Apostoli ità ut non prophetare sed disputare videantur. 5. Et quæ dicunt cujusque judicio submittunt, tanquam sapientibus loquor, judicate vos id quod dico. 6. Nec tantùm ratiocinantur sed urbanitatem immiscent monitionibus, Paulò audaciùs scripsi vobis fratres. 7. Jussu Divino non scripsisse Epistolas nec ad hunc vel illum locum missos esse. 8. Precari Paulum Philemonem non mandare. 9. Dissidium fuisse inter Paulum atque Barnabam. 10. Paulúmque alterius Apostoli fundamenta aliena vocâsse, & in dogmate Justificationis per fidem eum à Jacobo dissensisse. Hæc ferè sunt quæ accumulat sedulus hic malignúsque Religionis impugnator ad probandum Apostolos ex lumine tantùm naturali scripsisse non Inspiratione Divinâ, Doctores tantùm fuisse non Prophetas. Sed quàm nihili sint quæ affert, breviter jam videbimus, postquam monuerimus Prophetiam & prædictionem rerum futurarum non restringi, sed unumquemque qui speciali assistentiâ Dei ità gubernatur in eis quæ aut loquitur aut scribit, ut nunquam in errorem labatur, meritò dici posse prophetare, vel ex mero lumine naturali non scribere. Quam Apostolorum conditionem esse contendo.

Ad primum igitur respondeo, quanquam stylum veterem propheticum non usurpant præfando, Sic dicit Dominus, significant tamen in Epistolarum suarum Præfationibus se eos esse Apostolos quibus speciali modo Christus promiserat se adfuturum & in omnem veritatem deducturum; Paulúmque ipsum quanquam miraculosæ illi Spiritûs missioni in die Pentecostes non interfuit, ad Apostolatum tamen vocatus est stupendo miraculo, Christo eum cœlitùs alloquente & increpante & ad fidem convertente. Omninò igitur impossibile est ut Christus hujusmodi Apostolos quos toti orbi tam stupendo modo suos destinatos Apostolos esse demonstraverat, in rebus ullius momenti desereret quæ ad fidem Christianam pertineant propriísque erroribus permitteret. Quod id ipsum planè est quod illi innuunt in Præfationibus Epistolarum ubi profitentur de Jesu Christi vocatos Apostolos. Unde manifestum est eos non ex mero lumine naturali sed assistentia Divina suas Epistolas scripsisse. 2. Quòd verò Paulus aliquando vocibus istis utitur, arbitramur & arbitror, hoc est λογιζόμεθα & λογίζομαι, non est profectò signum animi ambigui & dubitantis, sed firmâ ac Divinâ planè ratione rem concludentis. An non enim potest Æternus ille Logos rationem etiam nostram illuminare perinde atque per Spiritum corroborare fidem atque cor? 3. Quòd autem Paulus dicit se nullum præceptum Christi de Virginibus habere, sed tantùm ex æquo bonóque consulere sive consilium dare, ut qui fido animo esset per gratiam Christi, Spiritúque æquitatis imbutus, (quod tamen modestè de se, nè invidiam conflet, pronunciat) id certè magìs confirmat, eum, ubi has formulas μειωτικὰς non adhibet, infallibili autoritate tradere quæ docet ac planè Divinâ, non solâ vi luminis naturalis. 4. Quòd ratiocinantur autem Apostoli id nihil impedit quò minùs Divino Spiritu regantur (prout ad secundum respondi,) Divinâque ratione utantur. Cùm id è contrà verissimum sit de istis Philosophastris qui adeò alieno animo sunt à Fide Christiana, quòd ἐματαιώθησαν ἐν τοῖς διαλογισμοῖς ἀυτῶν, vani facti sunt in ratiocinationibus suis, adeò hîc sine ope Spiritûs ratio humana vacillat. Unde mendosè colligitur & sine ratione, quia ratiocinantur Apostoli, ideò non inspirari. 5. Et quandoquidem solidè ratiocinantur, rectè judicium appellant Sapientûm, non autem petulantiam Philosophastrorum quorum judicium inanis gloria turpísque vivendi ratio occæcaverit. 6. Et si urbanitatem immiscent monitis, id Divinam quandam prudentiam animíque moderationem, ad conciliandam benevolentiam, nequaquam dedecet. 7. Sed an eodem planè modo jussi sint Apostoli scribere Epistolas quo Prophetæ olim verbum Domini divulgare, non multùm refert. Verùm jubente Divinâ Providentiâ Deóque speciali modo superinspectante nè quid errent <581> scripserunt, operatione Spiritûs intus nequaquam otiante, virtute cujus tam certò cognoverunt mysteria Regni Dei. Nec opus habuerunt ut ad hunc vel illum locum mitterentur, cùm jus haberent prædicandi omnibus gentibus, quanquam & ad certos locos aliquando mittebantur ex Divina Revelatione recèns facta. Ut quando vocatus est Paulus in Macedoniam, Act. 16. per Visum nocturnum, quod ipsi apparuerat. Et si ex amore ac propensione animi ad quosdam citiùs proficisci voluerunt quàm poterant, quid hoc ad Doctrinam quam aut ore aut literis tradiderunt? Nam in eis duntaxat rebus promissa est eis infallibilitas. 8. Atque ubi Paulus precatur Philemonem cùm pro autoritate posset imperare, profitetur se id facere per charitatem qui fructus est Spiritûs omnium Divinissimus. 9. Dissidium autem inter Paulum & Barnabam non fuit de rebus Fidei, sed de commodiore Itineris comite. Nihil omnino autem latere homines inspiratos ridiculi vulgi opinio est, fatente & deridente ipso Spinozio. 10. Et postremò, Act. 15. 20. quod Paulus illîc appellat alienum Fundamentum, manifestum est eum intelligere alterius Apostoli Fundamentum, per quod opus ejus non Doctrinam intelligit, quasi Apostoli non eandem fidei Doctrinam docerent, ut insinuare vult hic importunus Scurra. Sancta Pauli ambitio erat ut idem Evangelium sed non iisdem in locis quibus alii prædicaverant, divulgaret, sed sicut scriptum est, Quibus non est annunciatum de eo videbunt, &c. Paulum verò à Jacobo in dogmate de Justificatione dissensisse falsissimum est. Paulus enim perinde atq; Jacobus opera requirit ad Fidem quâ justificemur. Apertè enim Paulus statuit, In Christo neque Circumcisionem quicquam valere nec præputium, sed fidem quæ operatur per charitatem. Vides igitur quali opera excludat Paulus, Opera legis, vel opera carnalis hominis, non opera hominis regeniti operáve Spiritûs Christi; Fides quæ his destituta est mortua est, nec quenquam potest justificare juxta utriusq; Apostoli sententiam.

^[28]30. In duodecimo capite speciem rursus Angeli lucis induit extollendo legem cordibus nostris inscriptam, ut meliori jure videatur totam sacram Scripturam pro libitu fœdè conculcare, quam & sacram esse desinere, proh insaniam! affirmat, si nos desinimus esse pii. Pari modo probare posset Divinam Conscientiaæ vocem in nobis nec Sacram esse nec Divinam ullámve Dei legem, quando nos ipsi non obtemperamus, quasi Lex Dei à nostra penderet obedientia. Lex verò firma manet sive nos ei obtemperemus sive secùs, alioqui peccando peccati immunes nos redderemus. Non est enim peccatum ubi nulla est lex. Falsum igitur est Scripturam tamdiu solummodo sacram esse ejúsque orationes Divinas, quamdiu homines ad devotionem erga Deum movent, cùm aptæ natæ sunt ad movendum nisi nobis ipsis ponamus obicem. Id æquè profectò stolidè dictum est ac siquis assereret Demonstrationes Euclideas non esse veras, si nos eas negligeremus & haberemus pro Sophismatis. Veritates istæ nequaquam indè mutarentur in mendacia. Nec Prophetiæ ac miracula reliquáque Divinæ Providentiæ super Ecclesiam monumenta desinerent esse istiusmodi Divina monumenta & ad Religionem suâ naturâ utilia, etiamsi eò impietatis prorumperent homines ut planè negligerentur. Quàm sacra igitur ac Divina ex se Scriptura sit hinc videmus. Quod tamen de chartis ac atramento non intelligendum est, sed de sensu qui indè reflectitur, & de cognitione prædictorum illorum Divinæ Providentiæ extraordinariæ monumentorum; De charta autem ac atramento quatenus ista conservant. Longéque dispar ratio est de Scripturis sacris quò minùs illæ perire debeant, atque de Templo Salomonis, de Arca Fœderis, & similibus, tum quòd hæc opera humani artificii erant non Spiritus Dei supra vires Naturæ operantis, tum quòd formæ memoriæque eorum, ipsis sacris Scripturis, ad notitiam nostram transmittuntur.

31. Cæterùm cùm Scriptura sacra Verbum Dei etiam appelletur, hinc occasionem sumit ostendendi quibus de causis Scriptura sic nuncupetur, quas tres esse statuit.^[29] 1. Primùm, Quòd legem docet Divinam universalem cujus Deus Æternus est Autor.^[30] 2. Deinde quia Prædictiones rerum futurarum tanquam Dei decreta narrat.^[31] 3. Et denique quia ii qui reverà fuerunt ejus Autores, utplurimum non ex communi naturali lumine sed quodam sibi peculiari docuerunt & Deum eadem loquentem introduxerunt.^[32] 4. Addítq; quamvìs præter hæc plura in Scriptura contineantur quæ merè historica sunt & ex lumine naturali percepta, nomen tamen à potiori sumi.^[33] 5. Vult autem Deum Autorem Bibliorum, propter Divinam Legem universalem, quam & veram Religionem vocat, intelligi.^[34] 6. Veram autem hanc Religionem veréq; catholicam & maximè naturalem in Vetere perinde atque Novo Testamento doceri, in Vetere autem tanquam legem Patriæ & ex vi pacti tempore initi, in Novo tanquam legem Catholicam & ex sola vi Passionis Christi omnibus per Apostolos prædicatam, nec novam tunc fuisse nisi respectu homi <582> num qui eam non noverant. Quam suam sententiam deniq; probat dicto illo S. Johannis, In mundo erat & mundus non novit eum.

Quæ singula ordine nunc breviter excutiemus.^[35] 1. Quòd igitur ait Scripturam Verbum Dei dici propter Legem Divinam universalem, quam & maximè naturalem vocat, quippe cujus Deus Æternus est Autor, id certè nequaquam verum est illius sensu, nempe quatenus lex est maximè naturalis mentibúsque humanis insita. Hac enim ratione non dicitur Verbum Dei, ut Scripturis continetur, sed quatenus viri sancti Spiritúque Dei modo supernaturali afflati miraculísque instructi, unde constet Deum ipsum per eos locutum esse, populo illud communicârunt. Quod quidem quemadmodum verissimum est, ità profectò ingens est illius & ineffabilis utilitas, ut lapsum genus humanum non relinquatur dubiis ac debilibus corruptæ conscientiæ Reliquiis, sed ut lumen illud Conscientiæ olim plenè insitum, nunc autem obscuratum lapsu & ferè obliteratum & extinctum, externis his Dei monitis exuscitetur, confirmetur & corroberetur. Et certè Scripturam quatenus hoc sensu Verbum Dei dicitur, sæculo hoc vili pendere, in quo apud nimiùm multos pars Philosophiæ præcipua est negare discrimen honestorum & turpium, valde intempestivum est & planè intolerandum. Adde, quòd est etiam vitæ supernaturalis manifestatio per Christum in eis quos per Spiritum suum regenerat, ad quam lex Spinozii maximè naturalis non pertingit, cui nimium esset hîc insistere. Atque hæc peculiaris causa est cur Novum Testamentum Verbum Dei appelletur. Sed in genere nè sanæ solidæque leges vitæ quæ in Vetere juxtà atque Novo Testamento traduntur, severioris tantùm cujusdam melancholiæ dictamina haberentur (si propriis nostris conscientiis permitteremur in hæc terrena corpora lapsi ac demersi) eóque nomine deriderentur à prophanis, visum est Divinæ Sapientiæ ac Misericordiæ (ut lapsum genus humanum ad pristinam fœlicitatem restituatur) has leges vitæ (animis nostris olim insitas & jam ferè obliteratas) per Prophetas, Christúmque præcipuè ac Apostolos certis miraculis suum esse verbum, & se per Mosen Christúmque ac Apostolos revera locutum esse demonstrare, nè bona Conscientiæ dictamina contemnerent homines, & quia domestica sunt & quasi sua, pro suo jure, ut volent, aut auscultarent eis aut insuper haberent, aut melancholiæ denique vel nescio cui alii intemperiei imputarent.^[36] 2. Quod verò ad alteram causam attinet, quia prædictiones rerum futurarum tanquam decreta Dei narrat, quis illius sensus sit hac in re ex eis quæ suprà de Prophetis & Prophetiis effutiit, quæq; illîc confutavi intelligere est nec opus est repetere.^[37] 3. Idémque dicendum est de tertia causa quid velit per [& Deum eadem loquentem introduxerunt]: Ex eis enim quæ de Prophetiis & Miraculis dixit, facilè quid velit intelligitur. Quæ cùm suprà confutaverimus, ad alia properamus. Quanta autem necessitas & quàm ingens utilitas sit ut sint Prophetiæ ac Miracula, modò à me dicta satìs demonstrant.^[38] 4. Quæ quarto loco addit, satìs quidem sana sunt. Tantùm obiter moneo per merè historica & ex lumine naturali percepta eum intelligere eam historiæ partem ubi nulla vera miracula occurrunt.^[39] 5. In quinto autem insinuat nullam veram esse Religionem præter Legem Divinam universalem, quam omnes naturalis luminis vi amplectuntur, quo totam Religionem Christianam propriè dictam uno ictu expungit. Sed hoc est impudenti ac blasphemo ore dictare non probare. Nos verò Christianæ Religionis propriè sic dictæ soliditatem inexpugnabilibus argumentis in Magno Pietatis Mysterio demonstravimus.^[40] 6. In sexto etiam dictat tantùm, nihil autem probat nisi locum illum Johannis quis velit satìs firmum argumentum ad probandum Religionem Christianam temporibus Christi non fuisse novam, In mundo erat & mundus non novit eum. Si illîc Christiana Religio intelligitur, sequetur per Christianam Religionem mundum fuisse conditum. Versus enim integer sic est: In mundo erat, & mundus per eum factus est, sed mundus eum non agnovit. Atenim quid est quod non ausit hic Nugator? Nos verò interim contendimus toto cœlo errare Spinozium dum Christum ait Religionem instituisse maximè naturalem & quam vi luminis naturalis assequi possumus. Nimis profectò lapsum est genus humanum ut naturalibus viribus huc pervenire possit. Hoc igitur peculiare est Religioni Christianæ atque novum, quòd in se Promissum complectitur Spiritûs à Christo factum verè credentibus ad renovandas animas nostras in imaginem Dei. Et cùm Christus pro nobis passus sit nósque per mortem suam conciliaverit Patri, indispensabilis profectò pars est justitiæ & gratitudinis ac proinde veræ Religionis eum ut Dei filium colere, potentémque nostrum agnoscere Advocatum apud Patrem, nec ab eo unquam deficere. Quod fecisse aiunt Blasphemum hunc Autorem, immò à Mose pariter defecisse atque Christo. Quem tamen aut semper fuisse Saducæum aut relapsum esse in Saducismum vel ex hoc libro satìs constat, nequid gravius de eo statuamus.

^[41]32. Reliquum hujus Capitis insumitur, 1. Primò, in probando Scripturam ratione Legis tantùm Divinæ universalis propriè vocari verbum Dei.^[42] 2. Deinde ostendendo hoc verbum Dei incorruptum ad manus nostras pervenisse.^[43] Prius quinque aut sex argumentis adnititur probare, quæ sciens omitto ut quæ falsis ejus suppositionibus innituntur quas suprà confutavi. Eò verò omnia collineant ut appareat quamtúmlibet librorum Veteris ac novi Testamenti minuatur aut autoritas aut copia, certam tamen adhuc manere legem hanc Divinam universalem, unde meritò illa propriè Verbum Dei vocandum esset: cùm tamen proculdubio, nisi quatenus Miraculis ac Prophetiis ab ipso Deo constet per homines Divino Spiritu afflatos prolatum aut probatum esse, lex hæc Divina universalis maximéq; naturalis Verbum Dei propriè ac sensu Scripturali dici non potest, sed Lex naturæ humanæ ipsi per creationem à Deo insita. Ipsáque anima illîc loquitur non Deus, quemadmodum fit in hominibus Divino Spiritu afflatis. Superadditur autem verbum hoc Dei propriè sic dictum, ut neque in hominibus Prophanis nec infirmis nec Hypocritis nec Enthusiastis Anima in hac lapsa conditione sibi falsa dictando uspiam imponat. Unde si cuncti libri tum Veteris tum Novi Testamenti sub examinationem revocandi essent, examinatio illa non necessariò supponeret adhuc notitiam Verbi Dei propriè sic dicti in Examinantibus, sed notitiam traditionis Legísq; Naturæ humanæ sive Rationis, nisi novum velis ac pro re nata afflatum Divinum in ipsis Examinatoribus.

Et quantùm ad illam obliquam perversámq; insinuationem, Quis credet quòd Deus quater historiam Christi narrare voluerit? id quidem aut inscitè aut malignè objicitur, quasi Deus ipse narraret historiam. Sat est si, quod nequit non facere, (ut qui omnia intuetur) scribenti superinspectet, & utilitates ac veritatem narrationum prævideat ac probet. Sed hæc ludicra sunt & confutatione indigna.

^[44]Quod ad alterum attinet, viz. Hoc verbum Dei, quod ille propriè dictum vocat, ad manus nostras incorruptum pervenisse, (cujus partes recenset, Deum supra omnia amare & proximum tanquam seipsum, eáque quæ primæ parti hujus fundamenti consequentia sunt, Deum existere, omnibus providere, esse omnipotentem, piísque ex ipsius decreto bene esse, improbis verò malè, nostrámq; salutem à sola ejus gratia pendere: Et quæ ex altera parte emanant, Justitiam defendere, Inopi auxilio esse, neminem occidere, nihil alterius concupiscere, &c.) certè si literam Scripturæ spectes, æquè incorrupta ad manus nostras per eam venerunt hæc dogmata, Res Ecclesiæ bonorúmque hominum ministerio Angelorum adjuvari, Prophetias à Deo viris sanctis de rebus longo sæculorum intervallo dissitis communicari, Miracula à Deo supra & contra leges Naturæ aliquando fieri, Statum fœlicem pios manere post mortem, &c. Et nisi hæc admittantur & ob autoritatem sacræ Scripturæ credantur, nec priora illa possunt, nec ratione Scripturæ omnino Dei verbum vocari. Quatenus autem principia sunt mentibus nostris naturaliter insita, non propriè verbum Dei sunt, sed nostrum potiùs verbum quod mens nostra ex sua natura nobis loquitur. Verbum autem Dei est quod Deus ipse ab anima nostra distinctus Divino afflatu externâve voce aut aliis miraculis nobis suum esse significat, quippe ab ipso, modo aliquo mirabili & supernaturali, non autem à nobis ipsis, profectum. Hæc autem omnia quæ ego recensui aut reticet, aut excludit tanquam nullas Verbi Dei partes, Spinozius. Quodsi altera illa verbi Dei partes esse vult, quia ab omnibus hominibus tanquam vera vitæ præcepta Deóque placita agnoscuntur, id falsum esse, proh dolor! præsentis sæculi testatur infœlicitas, quod tot monstra hominum peperit apud quos præcipua, quod suprà dixi, Philosophiæ pars habetur, nullum agnoscere discrimen honestorum atque turpium. Adeò nihil sani reperire est per totum hoc Caput.

^[45]33. Duo sequentia Capita tanti æstimat Autor ut in fine posterioris enixissimè roget Lectorem ut ea attentiùs legere & iterum perpendere dignetur. Quod igitur feci, & certè inter legendum videbar mihi album quendam Diabolum philosophantem vel potiùs concionantem audire. Dum enim justitiam & charitatem tantopere inculcat omnia alba videntur, & concionator candore quodam splendoréve Angelico circumfundi; dum verò eum subinde insinuare observo imò apertè profiteri, nullam habendam esse rationem veritatis in rebus Religionis sed oboedientiæ tantùm, fœdi Cacodæmonis vocem exhorreo. Sed videamus breviter quid sit quò tendant hæc duo Capita.^[46] Atque horum prius quidem ostendit Scripturam non nisi simplicissima docere (hæc enim crambe bis cocta hîc rursus nobis obtruditur) solámque obedientiam intendere, nec de Divina natura aliud docere quàm quod homines certâ vivendi ratione imitari possunt. Ad hæc confirmanda quæ cap. 2, 5, 6, & 7. tradidit, hîc commemorat, ad quæ cùm jam responderim, hîc præteribo. Sed plura hîc videtur velle superaddere argumenta: ut, 1. Prophetas non peritis sed omnibus absolutè Judæis <584> prædicavisse, & sic de Apostolis, eósque falsè deridet, qui ulla in Scripturis Arcana Philosophica expectant.^[47] 2. Constare ex Scripturis nullam Dei cognitionem à Prophetis requiri præter cognitionem Divinæ ejus Justitiæ & Charitatis. Etenim, Abrahamo, Isaaco & Jacobo Deum revelatum fuisse tantùm ut El-shaddai; sub nomine autem Jehovah quod Naturam & Essentiam Dei innuit, eum non fuisse cognitum. Et ex testimonio Jeremiæ, Mosis & Johannis constare eam Dei cognitionem quæ à nobis requiritur omnino esse, quòd Deus sit summè justus, summè misericors, sive unicum veræ vitæ exemplar.^[48] 3. Scripturas nullam Dei definitionem expressè tradere, & sic liberum esse hominibus de Dei natura sentire ut possunt.^[49] 4. Sacra volumina impropria de Deo loqui, eíque manus, pedes, oculos, aures, mentem, & motum localem tribuere, imò Animi commotiones, Zelotypiam, Misericordiam, &c.^[50] 5. Hæc non metaphoricè esse interpretanda, quia tum Scriptura non plebi & rudi vulgo sed peritissimis tantùm & maximè Philosophis scripta esset.^[51] 6. Denique si impium esset piè & simplicitate animi hæc de Deo credere, cavere debuisse Prophetas ab hujusmodi phrasibus Deíque attributa ex professo clarè docere. Hæc ferè sunt quæ congessit ad probandum Deum nullam aliam ab hominibus quàm Divinæ suæ Justitiæ & Charitatis petiisse cognitionem.^[52] 1. Ad quorum primum respondeo. Ex eo quòd Prophetæ omnibus absolutè Judæis prædicaverunt, & Apostoli omne genus hominibus; credibilius est ea communicâsse quæ animos peritorum perinde atque imperitorum morarentur, nè verbum Dei contemptui exponeretur. Et Bereshith Prophetæ Mosis ut & Mercava Ezechielis manifesto indicio sunt, abstrusissima ac nobilissima Philosophiæ arcana in Prophetarum scriptis recondi. Et Paulus testatur se sapientiam loqui inter perfectos.^[53] 2. Ad secundum. Apertè falsum esse quod asserit. Nam & Omnipotentiæ illius cognitio requiritur quippe Cœli Terræ Creatoris, qualis apud Mosen aliósq; Prophetas describitur, atque sic substantia ejus à Cœlo Terráq; & ab universa adeò Natura distincta indigitatur. Quam Spinozium hîc præterire minimè mirum est, ut qui Deum Naturámque confundit. Quod autem ad nomina El-shaddai & Jehova attinet, sensus illius loci facilis & perspicuus hic est: Sufficientiam meam Abrahamo, Isaaco & Jacobo tantùm notam fuisse, quòd possim utique dare Terram promissam; jam verò fidem meam in servando promisso, reíque promissæ præstationem Mosi inclarescere ut revera fiat & existat quod promissum est, allusione factâ ad rationem nominis Jehovæ ab הוה existere. Si Textum & Interpretes consulas, hunc genuinum loci sensum certò reperies. Et quòd Moses, Jeremias & Johannes Justititam & Charitatem Dei ità prædicant & extollunt, non ex eo sequitur nullam aliam notitiam Dei præter istam requiri, cùm non tantùm illius Justitia & Benignitas, sed & Unitas, Æternitas, Immensitas, Omnipotentia & Omniscientia passim etiam apud Prophetas & Apostolos celebratur.^[54] 3. Ac proinde quanquam in nullo uno loco illius traditur definitio, ut ad tertium respondeam, facilè tamen quivis colligere potest ex Scripturis. Quin & Servator generalem illius naturam expressè definivit ubi dicit, Deum Spiritum esse, & qui adorant eum, oporere eum adorare spiritu ac veritate; Æternam nempe illam mentem purâ mente colere, ideóque non licet sentire ut volumus de Deo sed quæ Deo digna sunt Divinámque Majestatem decent.^[55] 4. Ad quartum. De hisce suprà monuisse me memini Deum Isrælitarum, Anima fuisse Messiæ cum Æterno Logo conjunctam, nec ad nudam Divinitatem ista referenda esse. * Dum autem Spinozius [mentem] recenset inter impropria Deo, qualem ille Deum fingit nimis quàm manifestò patere, aut Naturam nempe quam cum Deo confundere solet, aut nullum.^[56] 5. Ad quintum respondeo, Scripturam & plebi scriptam esse & peritis. Peritos igitur metaphoricè, si istiusmodi locutiones ad nudam Divinitatem referant, posse interpretari. Vulgus autem sine Metaphora intelligere, cùm à veritate non abhorreant, si referantur ad Deum Isrælis suprà dictum.^[57] 6. Denique nihil opus fuisse ut Prophetæ ab istiusmodi phrasibus caverent cùm mentem populi fortiùs ferirent, nec in ullum errorem inducerent circa Deum Isrælis de quo illi dictas semper intelligebant. Atque hæc interim Christianam fidem de Divinitate Christi majorem in modum confirmant.

^[58]34. Pergimus nunc ad Caput posterius, ubi definitur quid sit Fides, quinam Fideles, Fideíq; Fundamenta determinantur.^[59] 1. Primò autem ex præcedente capite assumit scopum Scripturæ tantùm esse obedientiam docere. Obedientiam verò hanc in hoc solo consistere, ut amemus proximum tanquam nosmetipsos.^[60] 2. Hinc igitur Fidem definit, esse scilicet talia sentire de Deo quibus ignoratis tollitur erga Deum obedientia, & hac obedientiâ positâ necessariò ponuntur.^[61] 3. Cujus primum Consectarium esse ait, Fidem non per se sed ratione obedientiæ salutiferam esse.^[62] 4. Alterum, Solos Fideles esse qui sunt obedientes.^[63] 5. Tertium, Fidem non tam requirere vera quàm <585> pia dogmata, hoc est, talia quæ animum ad obedientiam moveant.^[64] 6. Potissimum autem prædictæ definitionis Consectarium est recta numeri Fundamentalium Fidei determinatio, quæ septem omnino esse statuit.^[65] I. Deum (hoc est Ens supremum) summè justum & misercordem, sive veræ vitæ exemplar existere.^[66] II. Eum esse unicum.^[67] III. Eum ubique esse præsentem vel omnia ipsi patere.^[68] IV. Ipsum in omnia supremum habere jus & dominium.^[69] V. Cultum Dei ejúsque obedientiam in sola Justitia & Charitate sive amore erga proximum consistere.^[70] VI. Omnes qui hac vivendi ratione Deo obediunt salvos tantùm esse, reliquos autem qui sub imperio voluptatum vivunt perditos.^[71] VII. Denique Deum pœnitentibus peccata condonare.^[72] 7. Postremò adjungit tanquam totius disceptationis Consectarium ultimum, Theologiam & Philosophiam quoad scopos & fundamenta, toto cœolo discrepare. Philosophiæ enim scopum nihil esse præter veritatem, Fidei autem nihil præter obedientiam, &c.

Ad singula jam ordine respondebimus.^[73] 1. Ad primum, Amorem proximi non totam nostram complecti obedientiam. Nam ipsa non solùm Ratio sed & Scriptura jubet Amorem Dei, Sobrietatem porrò & Continentiam, non solùm ut justè sed ut piè ac sobriè vivamus in præsenti sæculo. Amare autem Deum non possumus nisi ipsum cognoscamus. Studium igitur veræ cognitionis Dei, nostræ obedientiæ est pars, ipsáq; Scriptura testatur, χωρὶς ἐπιστήμης ψυχὴν οὐκ εἶναι ἀγαθὴν, Sine scientia animam non esse bonam.^[74] 2. Ad secundum. Quæritur quæ fides sit quam sic definit, neque enim Mosaica est neque Christiana nempe suo sensu intellecta. Infideles enim multi sunt quibus nec Mosaica nec Christiana Fides cognita est, qui amorem tamen coluerunt erga proximum. Immò verò nec veram integrámque Religionem Naturalem complectitur hæc Fidei definitio, quum per obedientiam erga Deum ille nihil præterea intelligit quàm Justitiam ac Charitatem erga Proximum, omissâ charitate & justitiâ erga Deum, quibus continetur legitimus illius cultus dignæque opiniones circa Divinam Majestatem. Unde manifestum est hanc Fidei definitionem prout ab Autore intelligitur, mancam esse atque falsam miniméque adæquatum, nè quatenus quidem ad Naturalem Religionem refertur, nedum Christianam.^[75] 3. Primum illud consectarium satìs universaliter verum est.^[76] 4. Alterum non item, si per Fideles intelligantur qui rectam tenent Fidem. Nam potest quispiam omnia illa Fidei fundamenta quæ postea recensentur tenere, & tamen legi Fraternæ Charitatis non obedire.^[77] 5. Ex tertio Consectario planè innotescit Autorem ludicram tantùm proposuisse Fidei definitionem & Nugatorem egisse hac in re omnísque veræ Religionis subsannatorem. Quid enim magìs ridiculum esse potest quàm ut objectum Fidei non solùm incertum sed falsum immò fortè impossibile sit?^[78] hoc enim ille ex ista definitione admittet, si faciat ad amorem Proximi. Hinc prævidere licet quâ fidelitate hæc Fidei Fundamenta descripserit.^[79] I. Et certè primum illud fundamentum aliis in locis falsum esse apertè agnoscit, & Deum nec justum esse posse nec misericordem. Et si seriò agere hîc voluisset, Puritatem Sanctitatémve Dei hoc in loco addere debuit ubi Deum veræ vitæ exemplar proponit, quemadmodum scriptum est, Estote sancti quia ego sanctus sum: Et rursus, Qui habet hanc spem, purificat se, sicut & ille purus est. Sed quid huic cum puritate Dei, qui, ut suprà monui, Deum cum Natura confundit?^[80] II. Deum esse unicum nisi ex perfectione suæ naturæ demonstrari non potest, credi tamen fateor potest. Sed quantùm ad rationem quam affert Spinozius cur hoc inter fundamenta ponatur, nempe ut supremam devotionem, admirationem & amorem erga Deum moveat, reliquæ Dei perfectiones ob eandem rationem, quamvìs demonstratio supra vulgi captum sit, tanquam fundamenta Fidei debent proponi & credi, ut ejus Immensitas, Immaterialitas, Præscientia, &c.^[81] III. Hoc etiam falsum agnoscit Spinozius numerando inter impropria Deo, mentem appellari, ut suprà notavimus.^[82] IV. Et nisi in his luderet vafer hic Sophista, absolutum hîc Dei addere potuit in ipsam Naturam dominium in edendo miracula contra aut supra leges illius. Sed nunquam id lubens faciet qui Deum cum Natura confundit.^[83] V. In sola Justitia & Charitate erga Proximum cultum Dei consistere suprà probavi falsum. Id certè rectè vocari potest obedientia erga Deum si cum relatione ad illius mandata fit. Cultus verò Deum ipsum immediatè respicit cujus partes potiùs sunt quæ cum secundo Fundamento à Spinozio recensentur, suprema scilicet Devotio, Admiratio & Amor erga Deum. Quibus adde preces & gratiarum actionem, quas minimè mirum est Spinozium hîc omisisse in cultu Dei, quem Mentem esse negat demens Philosophaster, ac proinde istiusmodi facit cultûs incapacem.^[84] VI. In hoc fundamento nimis modestè ac restrictè se gerit, nihil de futura post hanc vitam salute aut perditione indicans sed tantùm definiens salvos hîc fore aut perditos, quippe circa res futuræ vitæ incredulus Saducæus, quem idcirco observare <586> est in hoc tractatu Pharisæos toties perstringere.^[85] VII. Hoc ultimum fundamentum ut pium figmentum adhiberi posse supponit; sed si Deus mens non sit qualem is negat esse, impossibile est ut credat aut condonationem peccatorum aut eorundem retentionem ad ipsum pertinere. Unde manifestum est hæc omnia eum per deridiculum nec tanquam vera sed tanquam ad Vulgi obedientiam accomoda proposuisse, dum ipse interim nec Deum nec ullum honestorum ac turpium discrimen esse credit, ut mox patebit.^[86] 7. Et nè dubites, ultimum illud tandem superaddit Consectarium, Philosophiæ scopum esse veritatem; Fidei autem nihil præter obedientiam, & perinde esse, falsa sint an vera quæ eò fecerint. Quibus uno quasi rictu totam Religionem tum Mosaicam tum Christianam deridet subsannátque. Hanc autem illius blasphemam Incredulitatem hisce in rebus hîc confutare nihil opus est, cùm passim id in Scriptis meis tum Philosophicis tum Theologicis jam factum sit. Interea manifestum est ex his quæ observavi, quàm bellè his duobus capitibus Spinozius album egerit Diabolum. Et quàm facile sit hominibus pulcherrima maximéque pia adhibere verba quibus nulla fides sensúsve insit earum rerum quas pronunciant.

^[87]35. Hæc verò obiter. Pergimus nunc ad Caput decimum quintum. Ubi duo hæc discutiuntur. Primùm, An Theologia Rationi, an verò Ratio Theologiæ ancilletur. Alterum, Quâ ratione nobis S. Scripturæ Autoritatem persuadeamus. Primæ Quæstionis sensum esse ait, An sensus Scripturæ Rationi, an verò Ratio Scripturæ accomodari debeat. Additum autem oportuit ad pleniorem Quæstionis Explicationem, per Rationem, rectam certámque Rationem, & per sensum Scripturæ, clarum perspicuúmque ejus sensum intelligi debere. Vel potiùs distinguere debemus Rationem in certam rectámque, & probabilem; & similiter sensum Scripturæ, in clarum & perspicuum & ad rem unam certò determinatum, & in incertum & ad varias res determinabilem, ex cognito sermonis usu sive Grammatico sive Figurato, sive vulgari Formula loquendi cui indulget Scriptura Plebis gratiâ. His positis, perquam facilis mihi videtur hujus Quæstionis decisio. Sensum scilicet Scripturæ ambiguum sive in res varias determinabilem rectæ certæque Rationi accommodandum esse & per eam determinandum. Et vicissim Rationem incertam sive probabilem tantùm accommodandam sensui Scripturæ claro ac certo. Alterius sic Altera poscit opem res & conjurat amicé. Quodsi contingat ut clarus & indubitatus sensus Scripturæ, rectæ certæque Rationi repugnet, manifestum est per vetustatem, Scribarúmve incuriam, aliquam mendam irrepsisse: ut in malè constantibus aliquibus Numerorum computationibus. Prophetas verò ipsos in his quæ tradiderunt lapsos esse, vox hominis sacrilegi est, ac Deo bonísque omnibus invisi. Quod verò Spinozius heîc rursus affert de Dei Zelotypia, de descensu in Montem Sinai, ea revera Deo Isrælis competere posse, nempe Animæ Messiæ cum æterno Logo conjunctæ, iterum atque iterum respondi. Et de hoc ipso Deo testatur Baruc Propheta: Hic est Deus noster nec est alius qui cum ipso comparetur. Is invenit omnem viam Scientiæ, eámque servo suo Jacob & Isræl dilecto suo dedit. Posthac in terris visus est, & cum hominibus conversatus, nempe postquam carnem nostram assumpserat. Qui igitur in uterum Virginis descendit, quidni verè dici potest descendisse in montem Sinai? Cùm autem omnem viam Scientiæ tradidisse dicitur dilecto suo Isræl, equidem heîc Cabbalæ Philosophicæ Arcana includi lubens pronunciarem, nisi quòd aures id ferre nequeant increduli hujus Saducæi.

Reliqua quæ hîc affert, cùm eadem ferè sint quæ suprà attulerat, cúmque eisdem illìc responderim, ad alteram Quæstionem propero: Nisi quòd priùs monendum sit, quàm superciliosè Theologiam omnémque Religionem, grandiloquâ illâ, licet falsâ, Quæstionis decisione derideat. Ratio regnum Veritatis & Sapientiæ teneat, Theologia autem Pietatis & Obedientiæ; Regnum scilicet cæcum & tenebrosum & caligine plusquam Ægyptiacâ involutum. Nam à Pietate & Obedientia Veritatem & Sapientiam planè excludit; cùm Salomon tamen definiverit, Animam sine Scientia non esse bonam. Et ipse sanè agnoscit nequaquam ratione constare, Homines solâ obedientiâ absque rerum intelligentia posse esse beatos, Theologiam tamen nihil præter hoc dictare nihílque præter obedientiam imperare. Per Theologiam enim intelligit Revelationem quatenus indicat scopum Scripturæ quæ est Justitia & Charitas. Addítque, quanquam haud satìs consonanter sibi, Theologiam sic acceptam, si ejus Præcepta sive Documenta vitæ spectes, cum ratione convenire & propterea omnibus <587> universalem esse. Quod illius Dictum imprimis hîc notatum volo. Quicquid verò hic statuerit de præsenti controversia, illud quod nos initio determinavimus sanum solidúmque est, & cuivis, qui nullo laborat præjudicio, admodum manifestum. Ad illustrandum autem illius usum, cùm ad summum, probabilis solummodo opinio videri possit, Nullos dari Angelos, eorúmve Ministerium, Nulla dari Miracula propriè dicta, hoc est, supra vel contra leges Naturæ communes facta, Nullam Animæ Immortalitatem, &c. (à quibus omnibus adeò abhorret hic Autor, & quorum potissimùm gratiâ, Prophetas Pietatis solius non Veritatis magistros esse vult) probabiles, inquam, hæ, si sic cuiquam videntur, Opiniones claro & indubitato S. Scripturæ sensui cedere debent, & humanæ suspiciones Divinæ Revelationi manus dedere. Atque hic genuinus est sacræ Scripturæ usus, ut eis de rebus, de quibus aliqui homines ob animæ immersionem in hoc terrenum corpus nihil certi possint statuere, & eorum tamen interest certò eas cognoscere, per sacram Scripturam certiores fieri queant & in vera Fide stabiliri. Ii verò qui plus nimio in sordes vitiáq; corporis immersi sunt, etiam contra hoc omnium efficacissimum Remedium impotenter impudentérq; recalcitrant. Quod hîc obiter non abs re fore putavi breviter monere.

36. Ad alteram Quæstionem jam propero, quæ ex hac occasione orta est, nempe cùm Autor Theologicum illud Fundamentum teneat, Homines solâ Obedientiâ salvari, nec ratione tamen id demonstrari posse, Objectioni occurrit, quî igitur factum sit ut id verum credat. Respondet autem se id Morali tantùm certitudine amplecti, qualem omninò habuerunt ipsi Prophetæ. Eorum enim certitudinem hisce solis tribus consistere, Distinctâ & vividâ Imaginatione, Signo, & Animo ad Æquum bonúmque inclinato. Brevitérque concludit hac de causa nos Scripturæ, hoc est, Prophetis credere teneri, nempe propter sanam doctrinam ad mores pertinentem, signis confirmatam. Nam quoniam videmus, inquit, Prophetas Charitatem & Justitiam supra omnia commendare, & nihil aliud intendere, hinc concludiums, eos non dolo malo sed ex vero animo docuisse homines obedientiâ & fide beatos fieri; & quia hoc insuper signis confirmaverunt, hinc nobis persuademus eos non temerè id dixisse, neque delirâsse cùm prophetabant, in quo etiam magìs confirmamur, (quod rursus diligenter notatum volo) dum attendimus, quòd nihil Morale docuerunt quod cum ratione planissimè non conveniat. Nam non temerè est quòd verbum Dei in Prophetis cum ipso verbo Dei in nobis loquente omnino conveniat. Atque hæc, inquit, nos æque certò ex Bibliis, ac olim Judæi ex viva voce Prophetarum hæc eadem concludebant. Scripturam enim ratione doctrinæ & præcipuarum historiarum incorruptam ad manus nostras pervenisse, ostendisse se ait. Atque hæc ferè omnia sano sensu intelligi possint si à sano corde essent profecta. Quàm certi autem esse potuerint ipsi Prophetæ de suis Revelationibus suprà monui nec opus est hîc repetere. Illud verò nostrum est præ Judæis privilegium quo fidem habeamus Mosi ac Prophetis, quòd quæ prædixerant tam verè venisse deprehendimus, Typos nempe Propheticos Mosaicos tam multos distinctósq; præter vaticinia adeò examussim in rebus Christi illiúsq; Ecclesiæ impleri. Ubi autem ait obedientiâ & fide homines beatos fieri, illîc paululùm immutat quæstionem, sanúsq; esse potest illius Effati sensus si per fidem intelligit persuasionem de dogmatis credendis in sacra Scriptura revelatis, quorum certè aliquam habent cognitionem, veráque esse sibi indè probant quòd dicta sunt hominum signis ac miraculis inclytorum, quibus se demonstrârunt à Deo missos, ut omittam Spinozium dicta moralia Prophetarum concedere cum ratione nostra convenire. Igitur ratione sive cognitione perinde atq; obedientiâ homines salvos fieri manifestum est. At verò quantùm ad signa ac miracula cùm nulla aliàs dari contendit, manifestum etiam est hîc eum quoad ista nugari tantùm & prævaricari, maléve sibi constare, nec sincerè philosophari bonâque fide, & præcipuas quas innuit historias, illam historiarum eum velle esse partem, quæ nulla vera miracula continent.

Quod autem ad Effatum illud attinet quod sub finem capitis profert, De veritate autem & certitudine rerum quæ solius sunt speculationis nullus spiritus testimonium dat præter rationem quæ sola veritatis regnum vindicavit, postquam duo de hac assertione monuero, ad proximum Caput pergam. Primum est, pauca occurrere aut nulla in sacris Scripturis quæ solius sunt speculationis, sed ad fidem confirmandam & ad praxin aliquo modo referri possint. Alterum, Rationem ipsam à Spiritu sancto illuminari posse & corroborari. Quod verissimum est idémq; quod ni fallor suprà attigi in Responsis ad aliqua ex antecedentibus Capitibus, ac proinde ad proximum Caput festino.

^[88]37. Pro libri Titulo, qui Tractatus Theologico-politicus inscribitur, cùm hactenus Theologum egerit, in hoc Capite incipit agere Politicum. Hîc enim Fundamenta Rei <588> publicæ tractat. Ubi de triplici Jure agit. De Jure uniuscujusq; naturali, De Jure civili, & de Jure summarum Potestatum. De Jure cujusque naturali hæc sunt præcipuè quæ statuit.^[89] 1. Jus Naturale regulas esse naturæ uniuscujusq; Individui, secundùm quas unumquodq; naturaliter determinatur ad certo modo existendum & operandum.^[90] 2. Certum esse Naturam quamlibet individuam absolutè consideratam, jus summum habere ad omnia quæ potest, qui Naturæ potentia ipsa Dei potentia est (qui summum jus ad omnia habet) & uniuscujusque Individui potentia universalis illius Potentiæ pars.^[91] 3. Legem summam Naturæ esse ut unaquæq; res in suo statu quantùm in se est conetur perseverare, idq; nullâ alterius sed tantùm sui habitâ ratione.^[92] 4. Quantùm ad jus Naturæ nullam esse differentiam inter homines & reliqua Naturæ Individua, neque inter homines ratione præditos ejusdémque ignaros, neque inter Fatuos delirantes & Sanos. Singulos enim jus habere naturale ad animum explendum suum. Id quod ipse Paulus docet, ubi nulla est lex nullum esse peccatum.^[93] 5. Jus itaq; Naturale uniuscujusq; hominis non sanâ ratione sed cupiditate & potentiâ determinari. Eósque quibus Natura actualem potentiam ex sana ratione vivendi denegavit, non magis ex legibus sanæ mentis vivere teneri, quàm Felis ex legibus naturæ Leoninæ.

Hæc sunt præcipua illius Principia de Jure uniuscujusque naturali. De quibus in genere observare licet, privilegium ferè esse eorum qui absurdissima statuunt securè statuere talia, quia nihil absurdius relinquunt quo possint convinci aut refutari. Sed breviter percurramus singula.^[94] 1. Primum Definitionem esse generalem Juris naturalis ex quarto Axiomate intelligitur, & ad omnes res naturales animatas & inanimatas pertinere, Lapides, Pecudes, Homines. Jam verò sensum Definitionis expiscemur. Jus ex communissima Juris notione Legem supponit, Lex autem Rationem. Regulas igitur Naturæ uniuscujusq; Individui oportet esse Jussa aut Decreta alicujus Legis, ac proinde alicujus Rationis. Ratio verò hæc quæro an sit ex ipsa Natura rei cujusque necessariò emergens, an à superiori aliqua causa indita, quæ rebus naturalibus universis prospexerit. Necessariò è singulis emergens esse non potest, quoniam singulæ partes Universi sic moventur tanquam si uno communi omnibúsque prospicienti consilio dirigerentur. Igitur est à superiori aliqua causa indita, à Ratione putà Divina in quam omne jus resolvitur. Illa Ratio est suprema Lex & omnis juris Fons. Nec habet quicquam jus agendi nisi ab hoc Fonte derivetur, quanquam habere potest potentiam vel potiùs impotentiam qua aberret ab hac lege, sed tunc non naturaliter agit sed præter Naturam. Ni sic intelligantur Regulæ Naturæ, falsa est definitio & Mundi Phænomenis repugnans. Et si vox [determinatur] sic intelligitur ut liberum arbitrium excludat, angustior erit definitio quàm ut ad homines extendatur.^[95] 2. Secundum principium apertè falsum est, cùm leges Naturæ constitutæ sint à Ratione bono Universi prospiciente, ac proinde nulla Natura particularis jus habet quicquam agendi contra bonum Universi. Ratio verò hujus principii quæ additur omnium falsissima est & impiissima, quippe quæ Naturam & Deum planè confundit nullúmq; Deum esse innuit præter Naturam; quod & plus semel suprà notavi. Esse verò Deum à Natura distinctum, in Scriptis meis abunde demonstravi.^[96] 3. Tertium etiam Principium falsum est & Naturæ Phænomenis repugnans. Talis enim plerisque animantibus inditur lex ut de fœtibus magìs solicitæ sint quàm de seipsis, habéntq; istiusmodi partium conformationes & appetitus qui non ad bonum Individui, sed ad bonum speciei & ad conservationem istius partis Universi planè referantur. Atq; hinc sanè est quòd non sine magno tædio Aves ovis incubent per naturalem instinctum & cum labore cibum pullis quærant, &c. Ut commune igitur bonum curetur lex est Naturæ, quam nulla particularis natura ullum habet violandi jus.^[97] 4. Ad quartum. Quàm cæco ac furibundo impetu feruntur hujus seculi Philosophastri ad quodlibet effutiendum, quantumlibet impium fit, quantumlibet absonum & repugnans? Hoc enim Principium planè pugnat cum proximè præcendenti. Hinc enim sequitur, insanos & delirantes jus habere occidendi seipsos. Atque sic jus haberent peccandi contra Legem Naturæ summam, quæ est ut unaquæq; res in suo statu conetur perseverare, quæ aperta est contradictio. Et certè si insani & delirantes nullum jus habent occidendi seipsos, multo minùs reliqui homines mente ac ratione præditi. Unde ex tertio illo principio, manifestò falsum est quod tam confidenter affirmat Spinozius, Jus utique uniuscujusque eousque se extendere quousque ejus potentia determinata se extendit. Ad istud Pauli mox respondebimus.^[98] 5. Quintum est κακοῦ κόρακος κακὸν ὠὸν, pessimorum Theorematum Consectarium pessimum. Sed ipsa Theoremata jam falsa esse atque absurda ostendimus. Et quantùm ad illud Pauli, ubi nulla lex est ibi nullum esse peccatum, dico omnium Creaturarum Rationalium quales sunt animæ humanæ, rectam rationem esse legem. Et certè si brutis animantibus rebúsq; inanimatis, quæ vulgò vocantur, à Spiritu Naturæ <589> Leges impositæ sunt, multò magìs rationalibus animantibus à summa illa ac æterna Ratione qui Deus est, recta Ratio imposita est lex. Ac proinde rectâ Ratione non cupiditate & potentiâ jus cujusq; hominis naturale determinari oportet. Quòd autem ait eos quibus Natura actualem potentiam ex sana Ratione vivendi denegavit, non magìs ex legibus sanæ mentis vivere teneri quàm felis ex legibus naturæ leoninæ, quanquam satìs quidem argutè dictum est, falsò dictum est tamen. Equidem si in hanc conditionem non suâ culpâ lapsæ essent animæ humanæ, hoc argumentum aliquam vim haberet. Nunc verò cùm ipsæ suâ culpâ in hunc malum statum prociderint, perinde ridiculum est eas fingere jus naturale habere ad omnes suas contra rationem cupiditates explendas, quàm hominem ebrium ex sua ebrietate jus sibi acquirere ad quælibet homicidia, adulteria, aliáque id genus flagitia committenda. Quum id certè justissimum sit ac verissimum quod in tritum apud Nostrates proverbium abiit, Qui ebrius hominem occidit, patibulo suspendendus est quando sobrius. Quippe qui suâ culpâ factus est ebrius. Est igitur uniuscujusque hominis jus naturale vel potiùs lex indispensabilis recta Ratio, quæ eum obligat ad agendum non quod sibi suóve appetitui gratissimum est, sed quod absolutè & simpliciter optimum est, juxta illa moralia Noemata quæ in Enchiridio Ethico enumeravi. Atque hic est uniuscujusq; hominis ante initam societatem Politicam status. Nullum utique jus habet ad quicquam faciendum nisi quod rectæ rationi consentaneum est sive absolutè ac simpliciter optimum. Hæc summa est illius juris naturalis.

38. Pergimus jam ad jus Civile quod privatum est vel publicum: Alterum, cujusque civis est, definítq; Spinozius uniuscujusque libertatem ad sese in suo statu conservandum, quæ edictis summæ Potestatis determinatur solâq; ejusdem autoritate defenditur; atque hæc quidem non malé. Alterum est, Jus summæ potestatis. Quod cùm jus sit collectivum ex uniuscujusq; juribus naturalibus (quos singulos jus ad omnia habuisse statuit) ex pacto conflatum & in summam Potestatem translatum, jus ad omnia esse affirmat, summæq; Potestati omnia jure licere. Ac proinde Injuriam definit cùm civis vel subditus ab alio aliquod damnum contra jus Civile sive edictum summæ Potestatis pati cogitur. Ante initam enim societatem Politicam nullam esse injuriam à quoquam, nec post initam societatem Politicam à summis Potestatibus in subditos aliósve quoscunque; quia jus naturale subditorum, quod est jus ad omnia, in ipsas totum translatum est. Et certè concedo repugnare planè ut Potestas constituatur absolutè summe, quin totum jus populi naturale in ipsam transferatur. Cùm autem hoc omninò jus naturale sit uniuscujusque, ut omnia Rationi rectæ consentanea ei facere liceat, & nihil præterea, manifestum est totum hoc jus in summam Potestatem transferri, & nihil ampliùs; cùm populi pactum in summam Potestatem nihil transferre potest, quod ipse non habuit. Est autem rectæ Rationi consentaneum, ut summa Potestas & sibi & populi bono bonâ fide prospiciat. Igitur nihil opus est quicquam tam indignum humanâ naturâ comminisci, quasi nemo absque dolo pacisci possit se jure quod in omnia habet cessurum, cùm nullum Naturæ jus habeat nisi ad agendum quod rectæ Rationi est consentaneum, nec ullum aliud in summam Potestatem transferre possit. Et si summa Potestas quicquam contra hoc statuit, cùm id nec populus potuit, nec Deus, quippe Æterna illa Ratio, voluit dare, manifestum est jus non esse sed usurpationem.

39. Atque hæc breviter de triplici Jure, Naturali, Civili Privato, ac summarum Potestatum. Supersunt duæ maximi quidem momenti quas ipse affert Objectiones. Prima, quomodo jus cujusque Naturale prout ipse definivit, cum mandato Divino de amando proximum tanquam seipsum possit consistere. Ad quam respondet. Statum naturalem & naturâ & tempore priorem esse Religione, & duplici ratione hominem in isto statu ab illoc mandato absolvi, Ignorantiæ scilicet & Libertatis. Ignorantiæ quidem; Neminem enim ex Natura scire se ullâ erga Deum teneri obedientiâ, immò nec ullâ ratione hoc assequi, sed tantùm ex Revelatione signis confirmatâ unumquemque id habere posse. Libertatis autem; Homines enim si ex Natura, jure Divino tenerentur, vel si jus Divinum ex Natura jus esset, superfluum fuisse ut Deus cum hominibus contractum iniret, & pacto & juramento eosdem obligaret. Ideóque absolutè concedendum esse Jus Divinum ab eo tempore incepisse à quo homines expresso pacto Deo promiserant se in omnibus obedire, quo suâ libertate naturali quasi cesserunt, júsque suum in Deum transtulerunt, sicuti, ait, in statu Civili fieri diximus.

Qui de Lege Divina cordibus nostris inscripta, qui de Justitia & Charitate tanquam Rationi humanæ consona, aliáque id genus tam multa támque pulchra instar Angeli lucis suprà multis in locis concionatus est, ecce pedem hîc quàm palàm ostendit bifulcum impurus Dæmon! Responsa autem ejus falsa esse perinde atque impia (ut quæ omnem naturalem tollunt notitiam discriminis honestorum atq; turpium) sic intelliges. <590> Cùm enim existentia Dei etiam ex lumine rationis pateat (quam & ipse agnoscit lumen esse naturale) eúmque Creatorem esse rerum omnium & animarum humanarum quasi parentem, obedientiam illi indè deberi manifestissimum est ex lumine Naturæ. Immò verò repugnant planè, quæ hîc respondet, eis quæ notavi eum dixisse Sect. 34. Prophetas nempe nihil morale docuisse quod cum Ratione planissimè non conveniat. Nec temere esse quod Verbum Dei in Prophetis cum ipso Verbo Dei in nobis loquente omninò conveniat, & Sect. 33. Revelationem, si ejus præcepta vitæ spectes, cum ratione convenire ac propterea omnibus universalem esse. Quæ cum hoc suo responso ex ratione Ignorantiæ petito omnino pugnant. Rationem verò quam affert ad probandum homines liberos esse ab obedientia erga Deum ante pactum externum, nullam omnino vim habet. Neque enim sequitur ex eo quòd Deus cum hominibus pactum externum iniit, quò fortiùs ad obedientiam constringeret, eos priùs fuisse jure liberos ab obedientia, eámque Deo non debuisse, cùm ex recta ratione quæ humanæ Naturæ lex est universalis, semper ad eam devincti essent. Sed ea de re suprà jam monuimus satìs.

Altera objectio est: Quomodo Jus Divinum cum jure summarum Potestatum, quod est jus naturale quo omnia ipsis agere liceat, possit consistere. Ad quod respondet. Unumquemque in statu naturali eâdem ratione teneri jure revelato ac tenetur dictamine sanæ rationis vivere, nempe quia ipsi utilius est, & ad salutem necessarium, quod si nollet cum suo periculo licere. Atque hoc jus summam Potestatem retinere, quæ quidem homines consulere potest, at neminem Judicem agnoscere teneri præter Deum. Eúmque sic, licèt fortean contra voluntatem Dei revelatam peccet, non contra tamen ejus Æternum Decretum sive ordinem universæ Naturæ, quo omnia prædeterminavit, posse peccare. De quo Responso hoc breviter noto, Quanquam summa Potestas neminem Judicem agnoscere tenetur præter Deum, non sequi tamen eum jus habere agendi contra Divinum mandatum sive jus à Deo revelatum, neque contra rectam Rationem, quam Jus Naturale semper supponit. Quin & ipsum Spinozium rursus hîc sibiipsi contradicere, cùm ait, quod si nollet cum suo periculo licere, nempe, ex jure naturali, cùm legem tamen Naturæ summam statuerit, ex qua & jus naturale emergit, suiipsius conservationem. Unde manifestum est eum sequi debere quod ad salutem necessarium est, nec ei nolle, cum suo periculo licere. Ubi autem addit, Eum sic, licèt contra voluntatem Dei revelatam peccet, (quo, ad Calvinistarum opinionem satìs festiviter alluditur) non tamen contra ejus Æternum decretum sive ordinem universæ Naturæ posse peccare, Naturam sive Materiam mundanam cum motu suo Mechanico ejúsque necessariis fructibus quibuscunque sensitivis aut intellectualibus, Deum omnino esse, aut nullum præter eam esse Deum haud obscurè iterum indicat audacissimus hic pudendorum Philosophiæ mechanicæ Mysteriorum Hierophanta. Quam impiam opinionem, ut sæpiùs monui, nihil attinet hîc refutare, cùm eò ferè omnia mea scripta tendunt. Sed in hoc capite diutiùs hæsi quàm institueram. Ad Caput proximum propero.

^[99]40. In hoc capite decimo septimo Reipublicæ Hebraicæ naturam constitutionísque præstantiam, ejusdémque defectus quos fingit, describit. Caput satìs prolixum est, multáque hinc indè occurrunt non sine aliquo acumine dicta, præsertim in duabus partibus prioribus. Nos pauca notare contenti erimus, nè brevitatis Epistolio debitæ immemores videamur.^[100] 1. Primò igitur ait Hebræos Ægyptiâ servitute liberatos & in suo statu naturali, quo jus haberent ad omnia, constitutos ex consilio Mosis suum jus in neminem mortalium sed tantùm in Deum per expressum cum eo pactum initum, Exod. 24 transtulisse.^[101] 2. Imperium ergo Hebræorum Deum tunc solum tenuisse, & solummodo ex vi pacti Regnum Dei jure vocatum esse, Deúmque Regem Hebræorum, &c.^[102] 3. Hac de causa hoc Imperium Theocratiam vocari potuisse, quandoquidem ejus Cives nullo jure nisi à Deo revelato tenebantur.^[103] 4. Verùm hæc omnia opinione magìs quàm re constitisse, & Hebræos revera jus Imperii absolutè tenuisse, quippe quum omnes æquè, ut in Democratia, suo jure cessissent, omnésque primâ vice æquè Deum adire & quæ imperare vellet audire potuissent.^[104] 5. Postquam verò Mosen rogâssent, Deut. 5. ut is solus Deum adiret verbáque ejus ipsis renunciaret, eos primum pactum abolevisse suúmque jus Deum consulendi ejúsque edicta interpretandi in Mosen absolutè transtulisse, Mosénque adeò solum legum Divinarum latorem & Interpretem mansisse, supremúmque consequenter Judicem, &c. Imperiúmque Hebræorum tunc fuisse Monarchicum.^[105] 6. Mose verò mortuo nec Populare nec Aristocraticum nec Monarchicum vocari potuisse sed Theocraticum.^[106] 7. Supremæque Majestatis Theocratici hujus Imperii Domum Dei publicis sumptibus ædificatam Aulam fuisse, Regiæque hujus Divinæ Aulicos & administratores Levitas, <591> horúmque supremum & quasi à Deo Rege secundum, Pontificem.^[107] 8. Militiam ex reliquis Tribubus formatam fuisse singularúmque Tribuum Principes electos, summum verò Militiæ Imperatorem Joshuam.^[108] 9. Formatos ex populo exercitus non in fidem Imperatoris, nec summi Pontificis, sed Religionis sive Dei jurâsse, indéque Deum Isrælis apud Hebræos Deum exercituum vocatum esse, &c. Longum esset omnia transcribere nec multum ad rem nostram sic facere. Verùm nè hæc frustrà transcripsisse videamur notabimus breviter,^[109] In Primum, quàm absurdè sonat Hebræos Ægyptiâ servitute liberatos jus habuisse ad omnia, etiam ad peccandum contra liberatorem suum Deum, contráque æternam gratitudinis legem. Immò verò si propriis viribus se liberâssent, Jus naturale rectâ Ratione circumscribi suprà demonstravi, nec opus esse externo pacto cum nudo Numine. Sed si Deus Isrælis Anima fuit Messiæ cum æterno Logo conjuncta, respectu humanæ illius Naturæ pactum hoc externum meritò magìs congruum ac consentaneum videri potest, quod & nobis Christianis continuatur per Baptismum in nomen Domini Jesu. Ex hujusmodi autem pacto inito nè vel minima quidem argumenti umbra suppetit quo probetur ante pactum cum nuda Divinitate initum homines jus habere ad omnia patranda flagitia. Nam jure Creationis obligantur Deo obedire rectámque sequi Rationem, quippe quod id ipsum est quod rerum omnium Creator etiam insitâ lege creaturis omnibus rationalibus imperat. Externa verò pacta cum Deo Isrælis Christóve fortiùs adhuc & efficaciùs idem urgent.^[110] 2. In secundum, supposito quòd Deus Isrælis Anima erat Messiæ cum æterno Logo conjuncta, hæc quidem dicta ferri possent, quatenus naturam illius humanam respiciunt, aliàs quoad Divinam Naturam sine ullo pacto Rex est Patérque totius Creationis.^[111] 3. Ad tertium, Imperium hoc Hebræorum, Theocratia vocari potuit, non quia Cives ejus nullo jure nisi revelato tenebantur (neque enim ex pacto inito cessavit legis illius universalis rectæ Rationis obligatio) sed quia Rex eorum quicum pacti erant, erat etiam Deus.^[112] 4. In quarto aperta est repugnantia, ut Theocratia Imperium Hebræorum sit & tamen Democratia, suum nempe universum populum jus in Deum transtulisse, & tamen sibi reservâsse.^[113] 5. Ad quintum, Incredibile est populum unquam somniâsse sibi jus fuisse interpretandi Edicta Dei, sed Mosis fuisse ea referre & si opus esset interpretari. Quòd autem rogârunt Mosen, ut ipse solus Deum adiret, nulla erat juris eorum ad interpretandum Edicta Dei, quod nunquam habuerunt, in Mosen translatio, sed tantùm verendæ Majestatis Divinæ quæ leges tulit, agnitio. Ac proinde nec tunc fuit Imperium Hebræorum humano sensu Monarchicum, sed ut priùs Theocraticum.^[114] 6. Et quidem ipse agnoscit Mose mortuo sic fuisse.^[115]7. Quòd autem domum Dei Aulam fuisse vult, & id genus reliqua, majorem quidem ista omnia habent congruentiam & concinnitatem ex ista Hypothesi quòd Rex hic Anima esset Messiæ cum æterno Logo conjuncta. ^[116] 8. Octavum nihil in se difficultatis habet.^[117] 9. Et in ultimum, hoc tantùm notandum est, si Deus Isrælis, Deus exercituum respectu Militæ Hebræorum dictus sit, id potiùs ad naturam humanam referri. Nam quatenus æternus Logos est verúsque Deus, universa Creatio illius Militia est.

41. In altera parte Capitis, multa quidem, & vera & apposita occurrunt, quibus illustretur Reipublicæ Hebraicæ constitutionis præstantia, sed quæ hisce planè repugnantia sunt (quippe cui solenne est sibi ipsi contradicere) in parte tertia profert, perverséque illud Ezechielis, cap. 20. 25. Ego dedi ipsis statuta non bona, &c. de legibus Mosaicis ob iratum Numen, ut modestiorem indè carpendi prætextum sibi arripiat, sic constitutis interpretatur. Cùm contextus planè demonstrat hæc decreta statutáve eis data esse, quòd leges Mosaicas bonas non observaverint, quemadmoum & Vatablus & plerique omnes Interpretes exponunt. Quia noluerunt, inquit Vatablus, legibus meis parere, abjeci eos permisíque ut legibus iniquissimis inservirent, &c. Et tamen perquam Tragicè se cogi profitetur in verba Taciti erumpere, illo tempore (nempe quando lex Hebræis lata est) non fuisse Deo curæ securitatem illorum, fuisse ultionem. Verbis utique illis abutitur quæ adhibentur de temporibus postquam Judæi horrendum illud scelus commiserant, in crucifigendo suum Messiam, immò Deum Patrium antiquúmque Patronum Isrælitarum. Quod autem sub calcem Capitis occurrit, quo observâsse se insinuat quibus rationibus Hebræorum Imperium æternum esse potuerit, perquam lepidum profectò est & deridiculum, quasi homo hic stultulus ineptúsque Philosophaster non Mose solùm sed & Deo ipso esset sapientior. O fastum Mechanico-philosophicum! O ingenium plusquam Politicum! & quod, nisi Diabolus Deo sapientior habendus sit, acutius ac sagacius est omni Diabolo! Verùm enimvero observare potuit Spinozius omnium Imperiorum nisi æterni illius Imperii quod prædixit Daniel, sua fuisse ac fore fata ac periodos; Mutatio <592> nésque Regnorum ac Rerumpublicarum à speciali Dei Providentia regi perinde ac fata eorum à suis Prophetis ad valde longinqua temporum intervalla prædici, nullúmque humanum consilium aut prudentiam valere posse contra Deum. Sed cùm hæc præ crassa sua ignorantia non credit, hinc fit ut seipsum adeò efferat, cæcâque sui confidentiâ turgescat. Postremò denique quod occurrit & quod ipse coronidis loco notari vult, ut prius apprimè ridiculum erat, ità hoc, ut fieri solet, apprimè impium. Constare scilicet ex hoc capite Jus Divinum sive Religionis ex pacto oriri sine quo nullum est nisi naturale. Quod apud eum jus est faciendi aut omittendi quicquid libuerit, nullúmque officium agnoscendi aut erga homines aut erga Deum. Quod illius insanum ac furiosum dogma satìs suprà refutavi. Hæc igitur pauca sufficiat in hoc prolixum caput raptim cursimque adnotâsse.

^[118]42. In Capite proximo cùm dogmata omnino Politica sunt, & pleraque sano sensu intellecta vera perinde atque satìs trita & obvia quæ illîc traduntur, (neque enim apud ipsum novum est paulò iniquiorem se Prophetis ostendere, falséque perstringere Pharisæos) hujus capitis adnotationibus illustrandi corrigendíve mihi operæ faciam compendium, & ad decimum nonum continuò me conferam.

^[119]43. Tria autem præcipuè sunt quæ illo Capite sibi probanda proponit.^[120] Primum, Religionem vim juris accipere ex solo eorum decreto qui jus imperandi habent.^[121] Alterum, Interpretationem Religionis penès summas Potestates esse.^[122] Tertium denique, Neminem pietatem rectè colere, nec Deo obedire posse nisi omnibus summæ Potestatis decretis obtemperet. Ut verò rectè mentem illius accipias, initio monet controversiam de externo non de interno cultu intelligendam ese. Internum enim Dei cultum & ipsam pietatem uniuscujusque juris esse quod in alium transferri non potest. Quod quidem Effatum, quamvìs primâ specie audienti adblandiri possit tanquam aliquid æquitatis præ se ferens, reverà tamen in se reconditum habet quod immaniter impium est atque monstrosum. Neque enim tantùm vel verissimam Religionem ipsúmque adeò Christum, contra illius mandatum, externo ore abnegare fas esse supponit, sed neminem etiam ad ullam omnino Religionem internam teneri, non ad amorem Dei aut Proximi, aut quicquid aliud sanctum sacrúmque sit. Nam juxta illius sententiam, jus cujusque naturale nisi in aliud transferatur, jus est agendi & omittendi quicquid volumus & possumus. Tam inauspicata initia habet præsens hæc dissertatio. Videamus verò jam ut singulas partes probet.

^[123]Quæ ad primam partem pertinent, hæc ferè sunt.^[124] 1. Regnum Dei esse in quo Justitia & Charitas vim juris ac mandati habent.^[125] 2. Justitiam & Charitatem vim juris ac mandati non posse accipere nisi ex jure Imperii.^[126] 3. In statu Naturali non plus juris Rationi quàm Appetitui esse, sed tam eos qui secundùm appetitus quàm eos qui secundùm leges rationis vivunt, jus ad omnia quæ possunt habere.^[127] 4. Ut veræ Rationis documenta, hoc est, ipsa Divina documenta vim juris absolutè habeant, necesse esse ut unusquisque jure suo naturali cedat, & omne idem vel in omnes vel in aliquot vel in unum transferat.^[128] 5. Deum nullum regnum in homines habere nisi per eos qui imperium tenent.^[129] 6. Destructo Hebræorum imperio Religionem revelatam vim juris habere desiisse, Divinúmque jus, simul ac Hebræi jus suum in Regem Babylonicum transtulerant, statim cessavisse.^[130] 7. Dei decreta, æternam necessitatem & veritatem, omnia involvere, nec posse concipi Deum tanquam Principem leges hominibus ferre.^[131] 8. Experientiâ constare nulla Divinæ Justitiæ vestigia reperiri nisi ubi Justi regnant. Hæc separatim excerpsi tanquam præcipua Effata quæ ad hanc primam partem spectant. Quomodo autem ad se invicem spectent, intérque se connectantur, breviter jam indicabo, & quàm falsa sint pariter monebo.

^[132]Primum igitur apertè connectitur cum ipsa Quæstione, An Religio vim juris accipiat ex solo decreto summarum Potestatum. Sic esse verò innuit ex eo quòd per Religionem constituitur Regnum Dei, nihílque ferè adeò sit Religio quàm regni Dei constitutio, hinc est, quòd primò affert Regni Dei definitionem. Regnum nempe Dei esse in quo Justitita & Charitas vim juris ac mandati habent. Quam nego perfectam esse definitionem. Cultus enim Dei hîc omittitur purus tam externus quàm internus, adeò ut regnum esse possit Atheorum vel Idololatrarum æquè ac regnum Dei, si hæc vera esset definitio.^[133] 2. Secundum verò Effatum satìs manifestam habet connexionem cum primo quanquam haud satìs manifestam veritatem.^[134] 3. Ac proinde tertium adducitur ad illud probandum quod sanè si verum esset prius illud perinde esset verum, sed detestabile tantùm dictamen est impuri & occæcati animi qui nullum agnoscit discrimen honestorum & turpium, suásque proinde sordes & nequitiam fundamentum ponit juris summarum Potestatum in ipsam Religionem, quasi nulla <593> foret si ipsis aliter visum esset. Hujus autem Effati tertii vesaniam in Enchiridio Ethico si confutavi ut id tantùm hîc monuisse satìs sit non autem novi quicquam superaddere.^[135] 4. Quartum eundem ferè sensum ac vim habet (hoc est nulla) atque tertium. Et verò non solùm falsum & insulsum est sed supra modum ridiculum, ut quod asserit, veræ rationis documenta adeóque Divina & ad vitam pertinentia vim juris antè habere non posse, quàm summæ Potestates sic statuerint. Quod perinde absurdum est ac si quis affirmaret Axioma Mathematicum putà, Trianguli tres angulos æquales esse duobus rectis, veri axiomatis vim obtinere non posse antequam congregatum Mathematicorum Concilium sic pronunciaverit. Vides quàm putrida Politices fundamenta jacit perfidus hic perinde atque sordidus summarum Potestatum Parasitus. Quem quidem non possunt quin, ut propter irreligiositatem execrentur, ità propter crassam inscitiam aut perfidiam aspernentur & conculcent. Est enim omninò Regnorum & Rerumpublicarum firmissimum vinculum quo contineantur & conserventur Religio. Et si nihil ex se justum est, nullum pactum esse potest validum. Quomodo enim validum esse potest nisi pactis stare rectæ rationi sit consentaneum? quam tamen nullam ex se juris vim habere per tertium quartúmque Effatum affirmatur. Unde nulla relinquitur obligatio Subditi ad Principem, neque ulla, nisi opinione vel imaginatione, juris uniuscujusque naturalis in summam Potestatem translatio. Adeò ut omnia adhuc liceat facere quæ lubet & possunt, nullum est Parricidium, nulla Rebellio, nullum crimen læsæ Majestatis & similia, vel potiùs nulla horum sunt crimina vel flagitia sed pro jure patrantis committuntur. En inauspicatarum impiarúmque Præmissarum conclusionem æquè infaustam & inauspicatam!^[136] 5. Quintum est illatio ex tertio præsertim quartóque (quæ basis sunt hujus primæ argumentationis quanquam infirmissima perinde atque impiissima,) primámque quæstionem satìs manifestò in se complectitur aut saltem apud Autorem complecti censetur.^[137] 6. Sextum verò novum argumentum est ad confirmandum ulteriùs modò dictam Illationem sed admodum invalidum. Destructo enim Hebræorum Imperio mansit etiamnum eorum ad Deum Isrælis obligatio ut eum colerent, ut ista tempora ferre poterant. Expressímque eis sic præcipitur apud Jeremiam, Cap. 29. 7. Quærite pacem Civitatis ad quam demigrare feci vos, & orate pro ea ad Jehovam, quoniam in pace illius erit vobis pax. Orabant igitur Jehovam quanquam sacrificare non poterant, manifestúmque est, officium istud quærendi pacem Civitatis non esse in submittendo se illicitis eorum ritibus, ut vult Spinozius, sed in orando Jehovam pro illius pace & cavendo à rebellionibus ac tumultibus. Atq; ut Hebræos jus suum in Regem Babylonis transtulisse non constat, ità manifestum est si transtulissent, jus Divinum non ideo cessavisse. Sed omnia hæc argumenta Spinozii, monstrum illud Atheismi planè supponere videntur, quanquam id forsan aliis clàm habere vult.^[138] 7. En verò tibi tertium argumentum sed ejusdem farinæ & quod Atheismum etiam olet, si penitiùs excutiatur. Nihil enim Deum velle aut decretare innuit nisi quod æternam necessitatem & veritatem involvit. Nihil igitur ille vult aut decretat, ut hic sæpiùs loquitur, nisi quod verè ac necessariò evenit, & quod, si Caput ejus quartum ad quod nos remittit consulimus, ex solius suæ naturæ & perfectionis necessitate ipse agit. Voluntas enim ejus & intellectus apud ipsum idem sunt, & potentia Dei ac Naturæ eadem. Unde per decreta hæc necessaria mihi videtur necessarios motus ac eventus juxta leges Naturæ mechanicas subindicare. Sin minùs, quidni possit Deus, si omnino sit, Essentiáque sit à mundana Materia distincta, leges mentibus humanis inscribere, sed sic ut it earum potestate sit eis obedire vel secùs, & post inobedientiam novis modis aggredi ipsarum reductionem ad bonam frugem, quemadmodum fecisse dicitur communicando leges Mosi in Monte Sinai? Sed si nihil sit præter mundanam Materiam insitáque illius vis ac motus ejúsque fructus necessarii, sensus, appetitus, & intellectus, prout res tulerit, tunc certè nullus relinquitur Deus qui quicquam faciat pro suo arbitrio sed secundùm necessariam motuum mechanicorum sequelam atque nexum, solíque Religionis Legumlatores sunt summæ Potestates, quæ, ut Principes, leges ferant, quibus populus nunc quidem obediat, nunc autem secús. Hoc est horrendum monstrum quod suspicor Spinozium clàm fovere, quippe nihil præter hanc Hypothesin cum argumentationibus suis ac opinionibus passim occurrentibus videtur posse adeò constanter convenire. Vide quæ notavimus in Caput quartum.^[139] 8. Ultimum hoc, quartum argumentum est, quod ab experientia probare nititur Deum nullum in homines regnum habere nisi per eos qui imperium tenent, cùm experientia planè contrà testetur, ut in imperio Romano Paganico. Christiani enim primævi pietatem & charitatem dilgentissimè colebant etiam eis invitis qui in summo erant imperio. Et ubi injusti regnant, innumeræ de injustitia eorum querelæ demonstrant justititæ sensum regnare in cordibus <594> oppressorum, & cum illo sensu Deum; per leges nempe suas ipsorum mentibus insitas motúsve sancti Spiritûs, qui modo supernaturali homines illuminare potest & contra eluviem vitiorum sæculi corroborare. Vides igitur quàm parum virium quatuor hæc illius argumenta habeant ad primam conclusionem confirmandam. Religionem scilicet vim juris accipere ex solo eorum decreto qui jus imperandi habent.

^[140]44. Altera Conclusio est, Interpretationem Religionis penès summas Potestates esse. Ad quod probandum duo adhibet argumenta.^[141] Primum hoc est, Pietatem erga patriam summam esse quam quisquam præstare potest, indéq; sequi nihil proximo pium præstari posse quod non impium sit si damnum ex eo totius Reipublicæ sequatur.^[142] Alterum est & primo quidem valde affine, Salutem populi summam esse legem cui omnes tam humanæ quàm Divinæ leges accomodari debent. Ex utrolibet igitur sequitur, Qui in summo sunt imperio penès eos esse debere interpretari quid pium sit, quid impium, quídq; secundùm legem Divinam quid secùs, nequid detrimenti capiat Respublica. In genere autem primùm respondeo, hæc argumenta Spinozii ut alia illius pleraque nullum supponere esse Deum nullámq; Animæ Immortalitatem.^[143] Alioqui proculdubio negandum est pietatem erga patriam summam esse quam quisquam præstare potest. Est officium erga Deum perinde atq; erga Proximum illúdq; omnium summum maximéq; indispensabile & quod maximam vim addit reliquis omnibus officiis. Nihil itaq; pium esse potest erga patriam quod impium est erga Deum. Non igitur ex eo quòd res Politicas optimè calleant summæ Potestates, Interpetes esse debent Religionis, nisi perinde calleant quæ spectant ad Deum. Quod intelligi volo de indispensabilibus Divini cultûs veræq; Religionis partibus; de mutabilibus verò ritibus & opinionibus de quibus ex Divinis oraculis non constat, ista quidem ad bonum Politicum eis fas esse flectere & accomodare non magnopere nego.^[144] Quod autem ad alterum attinet, Salutem populi summam esse legem, id quidem agnosco si salutem æternam perinde intelligis atque temporalem; sed ullam legem revera Divinam & quæ ad æternam populi salutem spectat summarum Potestatum interpretatione eludi debere juréve posse, id constanter nego. Penès nullam Potestatem est sive secularem sive spiritualem ad istum modum Divina corrumpere Oracula sensúmq; manifestum ad mundanas utilitates turpiter detorquere ac pervertere.

^[145]45. Tertia & ultima conclusio est, Neminem pietatem rectè colere nec Deo obedire posse, nisi omnibus summæ Potestatis Decretis obtemperet. Dei fit in hac conclusione mentio in speciem, sed nemo qui seriò Deum existere credit huic sententiæ unquam potest assentire. Sed videamus quibus argumentis tam absurdum dogma confirmet. Argumentum verò ferè unicum est quo hoc aggreditur, quod sic se habet: Quandoquidem ex Dei mandato omnes, nullo excepto, pietate colere tenemur neminíque damnum inferre, hinc sequi nemini licere opem alicui cum alterius, & multo minùs cum totius Reipublicæ damno ferre, adeóque neminem posse proximum pietate colere secundùm Dei mandatum nisi pietatem & religionem publicæ utilitati accommodet. At nullus privatus scire potest quid Reipublicæ utile sit, nisi ex decretis summarum Potestatum, quarum tantùm est negotia publica tractare. Ergo nemo pietatem rectè colere nec Deo obedire potest, nisi omnibus summæ Potestatis decretis obtemperet. Nominis Dei, quod dixi, sæpe hîc fit mentio. Argumentum verò nullam vim habet nisi supponatur Deum non esse, aut nullum potiùs esse erga eum, ad quod obligemur, officium. Nego igitur officium Justitiæ & Charitatis erga Proximum omnia complecti obedientiæ officia, sed superesse etiam justitiæ officia erga Deum, ut illius jura sarta tecta tueamur eadémque observemus. Esse verò ejusmodi officia erga Deum æquè manifestum est atque Deum esse, adeò ut qui alterutrum tollit, alterum tollere necesse sit. Nequaquam igitur, licèt justitia erga homines (quam ille pietatem & religionem appellat) secundùm Dei mandatum exerceri non possit nisi & juxta decreta summarum Potestatum fiat, ex eo statim sequeretur neminem pietatem rectè colere posse nisi omnibus summæ Potestatis decretis obtemperet. Est enim universalis conclusio ex antecedenti particulari quæ igitur mendosissimè infertur. Præterea falsum est nullum privatum scire posse quid Reipublicæ utile sit nisi ex decretis summarum Potestatum. Hoc enim quilibet privatus scire potest (nisi Hobbianismo aut Spinozianismo occæcatus) quod absolutè turpe est & inhonestum, revera Reipublicæ non esse utile, immò utile fore Reipublicæ ut ex eo exterminetur, nec fas esse summis Potestatibus res istiusmodi imperare, quamvìs ad jura humana tantùm pertineant, aut privatis hominibus talibus decretis obtemperare. Sed Spinozius nihil ex se justum aut injustum, honestum aut turpe cæcâ confidentiâ supponit, nusquam probat. Et tamen falsæ illi atque improbæ Hypothesi argumenta sua passim superstruit. Me verò Hypothesin istam in Enchiridio Ethico falsam esse demonstrâsse iterum atque iterum <595> innui. Quod autem ad confirmationem hujus argumenti addit, constare nempe ex ipsa praxi; Quem scilicet summa Potestas, utut fiat, reum mortis vel hostem judicavit, nemini subditorum eidem auxilium ferre licere, hoc non probat quicquid statuerit summa Potestas justum esse, aut nos justos esse non posse Deóque obedire nisi eidem obtemperemus, sed privatis fas non esse, licèt summa Potestas quod revera injustum est statuerit, tumultuari contra ipsam ac rebellare. Reliquæ hujus Argumenti appendiculæ minoris momenti sunt quàm ut ipsis respondere debeam. Cúmque quod superest Capitis de separando jus sacrum à jure civili totum occupet Disceptatio, intactum prætermittam, quippe qui ea de re in Mysterio Pietatis disserui, quantum mihi visum est satís.

^[146]46. Pergo igitur ad Caput ultimum. Cujus argumentum est, In libera Republica unicuique & sentire quæ velit & quæ sentiat dicere licere. Furiosa profectò ac malesana sententia, quemadmodum si ad particularia exempla descendas facilè deprehendes. Jus fásque igitur est cuique sentire si velit Deum non esse, Deum esse Spiritum malignum humanísque calamitatibus apprimè gaudentem eásque ipsis machinantem, vel rerum humanarum esse ignarum, imò nihil certò scire nec constanter statuere, sed vernâ aurâ esse magìs mutabilem, & siquid sit hisce magìs horridum aut absurdum, jus fásque est cuiq; hæc omnia non solùm sentire, si velit, sed publicè dicere ac profiteri. Quis nisi ipse Atheus esset aut planè mente captus tam vesanam proferret sententiam? Et tamen nemo mirari debet ex tam impuro fonte tam polluta fluenta promanâsse. Hæc satìs arctè cohærent cum execrabili isto principio quod is facit hujus Capitis perversorúmq; illius (quamquam aliàs nonnulla hîc indè occurrunt nec ineptè nec flaccidè dicta) Philosophematum præcipuum Fundamentum. Videmus, inquit, quâ ratione unusquisq; salvo jure & autoritate summarum Potestatum, quæ sentit, dicere & docere potest, nempe si decretum omnium rerum agendarum eisdem relinquat, & nihil contra earum decretum agat, etiamsi sæpe contra id quod bonum judicat & palàm sentit, agere debeat. Quod quidem salvâ justitiâ ac pietate facere potest imò debet, si se justum & pium præstare vult. Nam Justitia à solo summarum Potestatum decreto pendet, adeóque nemo nisi qui secundùm earum recepta decreta vivit, justus esse potest. Qui purus putus Hobbianismus est. En Vetuli istius Ursi cæci æquè cæcum Catulum! Et quàm cæcâ confidentiâ dictat nullum esse discrimen honestorum & turpium, nihil pium & impium si nulla extaret externa & à summis potestatibus constituta Lex. Quod perinde insanum est & furiosum ac si contenderet nullam esse veritatem aut falsitatem Mathematicam, nulla sanitatem aut morbum priusquam aliquod Mathematicorum Medicorúmq; Concilabulum sic esse statuerit. Justa sentiendi dicendíq; libertas tam execrando fundamento non indiget. Cúmque hæc res à me sanioribus ac moderatioribus rationibus in Mysterio Pietatis tractata sit, plura hîc addere brevitati studens supersedeo. Hoc unum tantùm abs te peto, ut si paulò acerbiùs Autorem hujus Tractatûs aliquando visus sim perstrinxisse, ut id nulli maledicendi libidini imputes sed justo zelo & indignationi quâ ferebar in tam indignum Mosis cæterorúmq; Prophetarum omnísq; veræ Religionis derisorem, donandúmque memineris aliquid impatientiæ meæ (quippe qui mihi visus sum toto tempore quo putidas hujus impuri Philosophastri rationes excutiebam, nasum imminentem habuisse fœtenti fumantíque sterquilinio) & dolori scias mihi revera esse & ægritudini, quòd hujusmodi animalia spurca, ut ait Musonius, atq; probra (quorum, proh pudor! nimis fœcundum est hoc nostrum sæculum) nomen usurpent sanctissimum, & Philosophos se appellent aut ab aliis appellentur, cùm reverà nihil aliud sint quàm communes humani generis quasi lenones impurissimíq; corruptores.

47. Atque hæc quidem pleraq; dum Cuperus apud Bibliopegum compingendus manebat scripsi, universa verò priusquam vel unam pagellam illius libri legissem. Datâ enim operâ abstinebam, ut nullius hominis sententiâ aut judicio præoccupatus, quid ipse sponte de Tractatu Theologico-politico sensurus essem, experirer. Meámq; de illo sententiam, breviter tibi in hac mea ad te Epistola declaravi. Perlectóque Francisi Cuperi libro idem planè mecum eum sentire reperio, cujus sententiam in Proœmio habitam tibi ipsius verbis transcribam. Cùm igitur Athei, inquit, ob nominis invidiam & causæ periculum occultiùs agere consueverint & cogantur, idem hîc ab Adversario nostro (Tractatûs scilicet Theologici-politici Scriptore) fieri debuit. In quo excusationem obtinere posset modò causæ suæ patrocinium in legitima argumentatione, non verò in fallaciis, imposturis, mendaciis, ambiguitatibus & absurdis falsísque præsuppositis absq; ulla probatione quæsivisset. Nunc verò ostendere videtur se non eo animo scripsisse, ut in tam gravi & periculosa (si in ea à veritate aberrare contigerit) quæstione ab aliis erudiri posset aut vellet, sed ut per fas nefásque, per assertiones & argu <596> menta quas ipse falsas esse sciebat, homines in suas partes abduceret, &c. Et paulò pòst: Itaq; non, prout debuerat, subobscurè demonstrare conatur non existere Naturæ Conditorem & Gubernatorem, sed istud in omnibus Tractatûs sui capitibus tanquam Axioma certissimum præsupponit, eíque cætera quæ hîc tractat superstruit. Quod hîc supervacaneum, inquit, foret ostendere cùm id per totum Tractatum palàm fecerim. Et in ista verba præfationis Spinozii (hunc enim hujus Tractatûs Autorem fuisse nemo apud nos dubitat) — Homines scilicet non nisi durante metu, superstitione conflictari, eáque omnia quæ unquam vanâ religione coluerunt, nihil præter phantasmata animíque tristis ac timidi fuisse deliria; Scio, inquit, versipellem Adversarium vocem [vanâ] interposuisse ut invidiam vanâ explicatione declinaret, declarando se non de vera sed de vana religione locutum fuisse. Sed qui ea quæ in Refutatione passim docuimus ruminaverit, facilè videbit ipsum per veram Religionem nihil præter vitam ex usu Reipublicæ secundùm leges Politicas, ídque per inevitabiliter necessarias naturæ leges quas nemo transgredi ullo modo possit, institutam intelligere; ac propterea per vanam Religionem omnem quæ unquam à Mose, Christo, & ante Legem ab ipso Universi Conditore, nobis instituta creditur intelligere. Et Pag. 6. Declarat se, inquit, nullam præter ipsam Naturam Deum agnoscere, atque respectu hominum nullam aliam esse directionem Dei præter humanam solertiam ac prudentiam, crederéq; se omnia quæ in toto Universo fiunt vel existunt necessariò ab ipsius Naturæ cursu necessario & inevitabili proficisci. Hæc pauca è multis excerpsisse sufficiat, quibus facilè intelligas me modestè potiùs ac benignè cum Spinozio egisse quàm acerbè nimis aut severiter, præsertim si quæ nos in eum diximus cum illis quæ Cuperus ei improperaverit conferantur. Et nè temerè me eum Hobbianismi insimulâsse putes, Cuperus eum, Lib. 1. Cap. 12. ex Leviathane Thomæ Hobbs pleraque sua hausisse videri affirmat.

48. Nunc verò cùm intellexeris me Refutationem Cuperi perlegisse, si ea fortè animum tuum incesserit curiositas ut quid de illo, ejúsq; Refutatione sentiam, certiorem fieri te cupias, equidem fateor me admodum festinanter, negotiis aliò me urgentibus, Refutationem evolvisse, observâsse verò me nonnullas locorum Scripturæ conciliationes nequaquam inscitas aut ineptas ab eo prolatas, quas probabile est ex Avunculi sui D. Brennii manuscriptis, quæ penès se habere profitetur, transcripsisse. De Philosophicis verò quæ affert nihil in præsens statuendum magnopere sentio. Hoc tantùm obiter moneo, Hujus Philosophici sæculi (ubi tantus de Naturali Scientia strepitus est, & morum interim virtutísq; ac bonæ disciplinæ tam sordidus squalidúsq; neglectus) φθειρίασιν quasi quandam esse morbúmve pedicularem, Atheismum, adeò ut, cùm horridula hæc & invisa animalcula, Atheos intelligo, passim repant, omninò viri prudentis esse existimem, non temerè de quoquam (nisi sibi bene noto) cui ab infantia vel à teneris, ut aiunt, unguiculis inter Atheos versari & educari contigerit, in benigniorem partem quicquam statuere, nè seipsum istoc pacto, & illius & aliorum Atheorum derisioni exponat. Quo semel est imbuta recens, servabit odorem Testa diu_____ Verùm, ut omnem offensionem ex utraque parte evitem, non tam quid ipse sentiam, quàm quid nasutior quispiam & ad singula in sequiorem partem rapienda proclivior sensurus, & ex quibus paulò iniquiorem fortean aut duriorem sententiam laturus sit, audies. Multa enim sunt ob quæ nasutulo illi odorem istum etiamnum emittere sive exhalare videatur.

Primum est, quòd cognitionem existentiæ Dei naturali lumine hauriri posse neget. Quam opinionem adeò adamare videtur ut falsum fingere mallet notionem Luminis naturalis (per quod pleriq; omnes vim Rationis intelligunt Revelationis adminiculo non adjutam) illúdque solum sic verum esse contendere quando quis nemine ipsi rem proponente aliquid verum existimat vel colligit, quàm notitiam Dei Naturali lumine posse acquiri, fateri. Quum proculdubio illud perquam propriè verum esse dicitur ex lumine naturali, de quo constare potest sine recursu ad ullam supernaturalem Revelationem. Ut verbi gratiâ: Quòd Triangulum tres angulos habeat duobus rectis æquales, id ex lumine naturali verum est, quanquam innumeræ hominum Myriades vixerint qui ea de re nunquam cogitaverint. Ingenii igitur indicium videri potest ad Atheismum proni ità datâ operâ, & immeritò quidem, majorem quàm revera sit existentiæ Dei obscuritatem naturalem affingere. Pugna autem illa quam fingit inter Fidem & Demonstrationem fictitia tantùm σχιομαχία est in ipsius cerebro repræsentata. <597> Quis enim non novit ejusdem rei esse posse & Demonstrationem & Opinionem, & quidni itidem Fidem? Tantum abest ut istud ad Atheismum sternat viam. Annon Opifices fidem habent aliquibus propositionibus Mathematicis quas ipsi non nôrunt demonstrare, Mathematici verò ipsi id facilè possunt?

Alterum est, Quòd adeò infenso animo sit adversùs Ideam Dei innatam, quam tanto cum strepitu explodit, cùm certo certiùs verum sit, istiusmodi dari Ideam æquè innatam, atque Ideas figurarum Mathematicarum, quod satìs est nec quicquam ampliùs ab ullo cordato Philosopho asseritur.

Tertium est, Quòd quanquam non concipi posse ait Ens quod nullam extensionem habet, essentiam habere posse, quicquid tamen extensionem habet corpus esse contendit: Unde necessariò sequitur aut Deum corporeum esse aut nullum. Hæc autem opinio mihi (ut illius verbis utar contra Nullibistas) merus esse Atheismus videtur, quippe qui æquè proclivis sum ad Deum ligneum fingendum quàm corporeum. Omnia enim corpora Divinorum Attributorum apud me perinde sunt capacia. Quid autem Nasutulus ille hac de re statuturus sit ipse viderit.

Quartum est Dogma istud æquè horrendum & execrandum quàm ipse Atheismus, & quo nihil apud Spinozium mihi magìs nauseam movet, nempe, Quòd nullum sit discrimen honestorum atque turpium naturâ sed lege sive pacto, vel ut illius verbis utar, absque Divina Revelatione nullum esse virtutis & vitii discrimen. Immò verò ait nihil adeò absurdum & Naturæ nostræ contrarium potest excogitari quod Deus non potuerit ante novi Fœderis promulgationem nobis injungere quò de nostra in se fiducia & charitate experimentum capiat. Ubi inter reliqua absurda Jussa numerat congressus supra Naturæ nostræ vires fœdissimos & frequentissimos quibus maceraremur & perderemur. Cibi & potûs, ad certum pondus, immodicam ingurgitationem quo dolores ac morbos contraheremus, & sic miserè moreremur. Propriorum liberorum cremationem aut trucidationem in illius honorem, &c. Hæc perinde justa futura fuisse ait & pia si Deus jussisset, ac quæ jam per Christum nos jubet: quæ intoleranda planè ac blasphema videtur præceptorum Christi perinde atq; omnis moralitatis Naturalis vilificatio, ac propterea animam in sordidas has Insensibilitatis fæces immersam ab omni fide Divinæ Existentiæ alienissimam esse omnino videbitur consentaneum.

Quintum aliquam cum præcedenti affinitatem habet, quippe quod Cuperi videatur contumeliæ in Christum inniti. Etenim cùm explosis omnibus Naturalis Rationis argumentis pro Deo, se ad Revelationem recipere seriò videri velit, id haud satìs seriò eum facere ex eo forsan Nasutulus ille odorabitur, quòd ubi minima omnium occasio data erat ex verbis Spinozii qui Christum os Dei vocat, ipse tanquam illius Interpres sibi occasionem arripit Servatorem, summum illum ac fidelissimum Divinæ Revelationis Testem, subtilissimum appellandi ac vaferrimum Impostorem, quasi tacitè exultaret in hac opportunitate tam fœdam impingendi contumeliam sub specie interpretandi Spinozium, cùm, ut fatear quod res est, ipse Spinozius paulò urbanior hac in re videri velle mihi videbatur per aliquam reverentiam erga Christum aut saltem ad captandam sibi benevolentiam apud Christianos, ideóque appellâsse eum os Dei, dixisséque illum communicâsse cum Deo mente ad mentem, quoniam nudam veritatem sine Propheticis Ænigmatis & Imaginibus accepit à Deo, & nobiscum communicavit; hoc fuisse discrimen inter reliquos Prophetas & Christum, eum utique non accepisse quod docuit ab ullis externis apparitionibus aut vocibus, sed intus cum Deo mente ad mentem communicâsse, & indè hominibus deprompsisse quæ acceperit. Hæc verò quæ tam urbanè à Spinozio dicta sunt, Cuperus, quasi infenso erga Christum animo esset libidinéque præcipitaretur eum contumeliis afficiendi, insubido hoc perversóque modo interpretatur. Satis perspectum, inquit, habeo quid ille per os Dei nec non communicationem mentis ad mentem cum Deo, quam Christo attribuit, intelligat, * ipsum videlicet subtilissimum & vaferrimum fuisse impostorem, &c. Et certè præterea iniquo animo esse erga Christum quanquam omnium Prophetarum quorum ope Revelatio Dei patefacta sit hominibus facilè principem, argumentum reputabitur ista derisoria Parabolæ Christi interpretatio de Judice injusto, Pag. 280. Deum, inquit, qui bonus est, malo comparat Judici. Electos nocte diéque ad eum clamantes (non ob vindictam à qua longè abesse debent, Matth. 5. 43, 44.) Viduæ, mulierculæ putà iræ impotenti & impatienti vindictæ moræ. Morositati & impatientiæ injusti Judicis ad viduæ preces opponitur Dei ad preces piorum longanimitas, quem tantum abest ut eæ offendant ut gratiosè & libenter precantes exaudiat. Quorsum autem hæc tendunt quis non odoratur nisi valde obesæ sit naris, ut ostendat scilicet comparationem perpetuò esse ineptam & ridiculam? cùm tamen inscitiam suam <598> perinde prodit atque malitiam. Nam ex adversa illa rerum comparatarum natura, confertissima argumenti vis magìs elucescit. Argumentum enim à minore ad majus per totam istam adversam comparationem repetitur. Si malus Judex, multò magìs bonus Deus; si iste impotentem iræ mulierculam & vindictæ cupidam, multò magìs hic Fideles nullam vindictam sitientes sed tantùm miseriarum petentes levamen. Si morosus & ad impatientiam irritabilis Judex adeò ut facilè provocetur ad causam Viduæ omnino negligendam ac repudiandam, tum multò magìs mitis & longanimus ac benignus Deus suos audiet nec præ impatientia causam illorum rejiciet. Quam argumenti vim aut nescivisse Cuperus aut sciens prudénsq; celâsse videri potest, ut Parabolam Servatoris omnibus deridendam propinaret ipsúmque vilificaret, quamvìs maximè eximium Existentæ Dei apud homines Revelatorem.

Sextum est, Quod Creationem propriè dictam rem planè impossibilem asserit, & (quod huic consequens est) materiæ mundanæ necessariam æternámque à-se-existentiam attribuit. Quod præcipuum tamen est Divinum Attributum. Quod si materiæ competere concedatur, latam aperiet fenestram Atheis quamlibet ei affingendi excellentiam vitæ & perceptionis, & similium, quo nullum alium præter eam concludere possint esse Deum. Ut omittam siquid à-se-existens præter Deum, impossibile esse ut ullus sit Deus propriè dictus.

Septimum est, Quòd præterquam quòd Deum tam præsidenter, siquis sit, corporeum esse asserit, adeò nugari præterea videatur in locum prospiciendo huic suo Deo corporeo, ut qui nunc spaciola quædam vacua in mundana materia interspersa locum ei assignat, nunc extra mœnia mundi eum collocat, ut indè Universum Divinâ suâ Influentiâ, ut Sol radiis, illustret. Quæ tam ridicula sunt & absurda, ut nemo mentis compos putari queat seriò sic posse philosophari. Manifestum enim est si spaciola illa tantùm occupet, innumeros sic fore non unum Deum. Et si extra mundum sit, materiam mundanam nè movere quidem posse nedum gubernare, nisi protrusione ab uno loco in alium. Corpus enim radios habere speciésve intentionales, nemo nunc dierum est qui Philosophiam vel à primo limine salutaverit quin omnino explodat; & si haberet, cùm extensæ sint ex ipsius Cuperi sententia, corpora forent & penetrandi mundanam materiam incapacia. Unde nugari eum ac ludos facere hac in re non autem seriò agere plusquam verisimile videbitur.

Octavum, Quòd post proposita Atheorum contra Dei existentiam argumenta suáque ad ea Responsa, atque aliorum ex ratione naturali pro Deo argumenta & Atheorum responsa, tandem concludit, Ex utrinque disputatis manifestum esse, lumen Naturæ absque Divina Revelatione ad Dei cognitionem perducere non posse; sed nè operam omnem lusisse videatur, addit porrò nec Rationem naturalem postquam hominum animos opinio de Dei existentia ejúsq; cultu occupavit, docere, non esse vel non esse posse Deum; quasi alioqui doctura esset non esse vel non posse esse Deum. En egregium strenuúmq; pro Dei Existentia Athletam! & qui solidiori suâ viâ (ut in Proœmio profitetur) inhibiturus sit nè tot homines iíque solertes ac sagaces passim ad Atheismum ruant.

Nonum est, Quòd, re ad hoc æquilibrium perductâ vel potiùs nè perductâ quidem, cùm sua quæ venditat solidiora argumenta quæq; pro Existentia Dei producere præ se ferre velle videtur, pleraq; omnia tam ludicra & derisoria sunt aut tam frigida ac elumbia aut deniq; ab ipso jam suprà planè repudiata, vix credibile videtur hominem ullum cui mens satìs consistit, si bonâ fide agat, istiusmodi argumenta producere voluisse. Cùm enim argumenta omnino tredecim sint Lib. 2. Cap. 11. primum quidem & secundum universalem de Dei existentia Mundíque Creatione apud homines opinionem ex Divina sola Revelatione originem ducere potuisse contendunt, ac proinde Deum existere qui dogma illud revelaverit. Quod argumentum vel primo intuitu infirmissimum apparet. Quum nihil apud homines proclivius sit quàm ex pulchra hac Mundi Fabrica ut ex Ædificii cujuspiam structura aliquem agnoscere Architectum à fabrica ipsa distinctum. Rectè verò collegerint an secùs penès, Philosophiam judicium est rectámque Rationem. Ex eo verò quòd sic colligunt, Mundi conditorem colligunt eundéque sapientem ac potentem & beneficum, qualis est is quem vulgò appellamus Latinè Deum, aliæq; gentes (ut rebus aliis aliísve notionibus) aliud nomen sed eandem rem significans ei notioni objectóve intellectûs imposuerunt. Tertium argumentum concludit Deum existere ex eo quòd nomen ejus existit, quod quàm futile ac frivolum sit ex modò dictis vel primo aspectu vides. Quartum & quintum probant existentiam Dei ex opinione resurrectionis mortuorum & præceptis novi Fœderis, quæ cùm nullam æquitatis rationem præ se ferant præter solam Divinam voluntatem, Deum demonstrant existere, ab humano enim intellectu non potuisse ex <599> cogitari. Quis non videt hoc ludicrum esse ac derisorium argumentum adversùs Religionem, quasi quicquid rectæ rationi contrarium videatur humanum commentum esse non posset erroneúmve dogma, sed ut subsannetur Religio, Inventum Divinum illiúsque existentiam proinde indicans, tanquam ejus primam causam? Sic omnia figmenta apud Turcas quæ aut Mahometes ipse aut alii de Mahomete finxerunt (& absurdissima quæq; maxima) Divinæ existentiæ forent argumenta. Nonum argumentum est hominum in actionibus libertas, quæ cùm concatenationem necessariarum causarum interrumperet Mundúmq; dissolveret, ni Gubernator Omnipotens adesset Deus, indè palàm fieri Deum existere. Quasi verò homines aut alia libera Agentia quæcunque, Mundum possent propter ejus Immensitatem adamantinásq; Naturæ leges, aut vellent unquam propter illius commoditatem, proprium habitaculum diruere. Esse verò istiusmodi necessariam causarum concatenationem, ut si vel unus claviculus è loco suo elideretur, tota Universi compages dissiliret, anile planè ac delirum est Atheorum Figmentum & Insomnium. Decimum, undecimum, duodecimum, & decimum tertium nihil apud Cuperum valere possunt ad probandam Dei existentiam, cùm è numero eorum sint quæ ipse ultro fassus est rem ad æquilibrium tantummodo perducere vel in ambiguo ponere Deúsne existat an non.

Vides igitur decem ex tredecim argumentis nullam omnino vim habuisse ad probandam Dei existentiam. Supersunt tantùm tria è Miraculis petita, sextum, septimum & octavum. Atque octavum quidem perinde frivolum est & frigidum atque tertium erat. Quia nomen scilicet Miraculi occurrit in ore hominum, ergo res ipsa aliquando existit. Quod par momentum habet ac si quis concluderet ex eo quòd lapis Philosophicus (qui omnes omnino morbos curet aliáq; præstet incredibilia) tam crebrò in ore hominum versatur, revera in rerum natura existere. Sextum argumentum Dei existentiam probat ex eo quòd Cuperus, Lib. 1. Cap. 6. probaverit miracula posse fieri, nec ullam contradictionem implicare ut fiant. Verùm illud eò loci non aliter probat quàm supponendo Deum existere, quod nec illîc nec usquam alibi ut videmus probavit, qui igitur circulus planè lusorius est nisi revera probetur facta fuisse miracula. Hic verò vir lepidus ad Lavaterum de Spectris, part. 1. cap. 12. & primam præcipuè, opinor, capitis partem, & ad librum cui titulus est Magica de Spectris, lectorem remittit, * ità omnia jocis ac scommatis miscet. Restat jam tantummodo argumentum septimum, è tredecim unicum, in quo expectemus solidiorem illam & compendiosiorem viam, de qua, in Proœmio, adactum se profitetur (quò de Dei existentia certi esse possemus) deliberare. Septimum autem hoc atq; unicum (quantum ego quidem video) solidum argumentum ex omnibus quæ attulit, est sacrarum literarum testimonium. Quod quidem in se licèt admodum solidum sit, tamen haudquaquam sentio adeò compendiosam esse viam Atheis qui se nihil sine ratione admittere profitentur, ac proinde nisi multis rebus, quæ ad historiam pertinent, quales Spinozius recenset, priùs pensitatis, & examinatis (quod magni moliminis foret tædiúmq; fortean ipsis creaturum) sacrarum literarum testimonio ægrè animum inducturi sunt ut adhibeant fidem. Adde quòd omnis omnino historia rerum præteritarum, quamvìs illi nihil objici possit præterquam quòd historia sit, minùs certa videtur suppeditare argumenta quàm rerum perpetuò nobis ante oculos versantium cognitio. Quódq; deniq; Atheorum ingenium ità comparatum est ut nulli historiæ testatissimæ licèt ac recentissimæ de rebus miraculosis credere valeant, sed solis eis rebus quibus ipsi interfuerint, earúmque testes oculati esse possint. Imò verò ab omnibus rebus miraculosis adeò abhorrent ut quanquam intersint, propriis oculis vix credituri sint, sed præstigias esse aliquas Imaginationísve deliria somniaturi.

Quod eorum ingenium Cupero quippe inter Atheos à teneris unguiculis versato & educato cùm ignotum esse non posset, omnino Nasutulo illi verisimile videbitur, eum, explodendo argumenta à Phænomenis Naturæ petita & à notionibus Animæ innatis, & eorum loco, frigida hæc pleraq; ludicraq; tredecim argumenta (quorum unum tantùm apud viros cordatos viam ullam habere potest, apud Atheos vero eorum nullum) surrogando, sic se gerere instituisse, ut Atheis qui ipsum penitiùs intellexerint risum pone siparium tantùm moveret (quod ipse notat de Spinozio) & tam vehementem, ut venter & maxilla nè rumpantur manuum compressione munire necesse haberent, atque sic, quòd Religionem ludibriis Atheorum & cachinnis exposuisset, nec tam confutatorem Spinozii quàm in ædificationem Atheisticæ plebeculæ, explanatorem se gessisset & interpretem, dignus haberetur qui ipsi Spinozio במושב לצים in Cathedra Derisorum succederet. Quem ego tamen, rideant quàm volent Athei & Epicurei, deploratissimum omnium perditissimúmq; animæ statum esse sentio.

49. Hæc ferè sunt V. C. quæ simul considerata haud mediocrem suspicionem Nasu <600> tulo cuivis injicere possunt Cuperum causam Religionis adversùs Atheos bonâ fide non suscepisse ac defendisse, sed per lusum tantùm jocúmque; quanquam fateor, quod & suprà notavi, eum aliquas è manuscriptis Avunculi sui locorum Scripturæ conciliationes satìs scitas commodásq; attulisse. Hoc autem Atheos haud iniquo animo laturos esse facilè potuit prævidere, qui proculdubio, etsi nullæ omnino locorum Scripturæ inter se pugnæ essent mendæve contractæ, quamdiu ulla illîc Miraculorum occurrit mentio ac vaticiniorum aut quicquid Deum existere tam apertè arguat, omnem isti semper derogaturi essent fidem.

Quid igitur, inquies, omnino existimas eum qui Arcana Atheismi revelavit, non tam occultè se tulisse, quin seipsum tandem detexerit esse Atheum? Absit ut sic definiam. Id utique est quod hactenus datâ operâ declinavi. Hoc tantùm existimo, quemadmodum is Deum esse ex operibus suis in Natura quam creavit neminem cognoscere posse contendit sed ex sola illius Revelatione, ità certè ex hoc Cuperi opere, eum Atheum non esse neminem cognoscere posse contendo, sed ex sola illius professione. Neque enim dubito quin professurus sit se non esse Atheum. Et Humanitas omnino requirit ut isto responso acquiescamus.

Et Socinus certè & Sociniani saltem aliqui, Deum solâ Revelatione supernaturali cognosci posse affirmant quanquam contra apertam Pauli sententiam, Rom. 1. 19, 20. Ubi manifestò asserit gentes cognitionem Dei ex Phænomenis Mundi conditi hausisse Deúmq; seipsum per ipsa eis revelâsse, æternum nempe suum Numen quod ante mundum conditum extitisse oportet. Hoc ipsum operibus illius in Natura perspicitur, & nugæ planè sunt quas affert Cuperus, pag. 245. ad eludendum sensum loci. Textus enim non supponit gentes aliunde existentiam Dei hausisse quàm ex ipsis operibus Creationis. Sed è contrà Apostolus planè declarat quid gentes sine supernaturali Revelatione, ratione naturali operibus Dei in Natura occupatâ, possent assequi. Sed enimvero, cùm Socinus vir aliàs satìs acutus in suo genere & proculdubio multi illius Sectatores & alii fortean Christiani, nisi ex Revelatione Scripturis facta suffulti in Atheismum proni ruituri essent, pessimè profectò à quibusdam Enthusiastis fit, quòd externum Dei verbum tam procaciter ac petulanter proculcent & vilificent. Verùm istud obiter.

50. Quantùm autem ad Cuperum si in ludicro hoc & nugabundo scribendi genere venenum aliquod lectoris animo insinuare voluit, hæc duo potissimùm erant. Nullum esse Naturale discrimen honestorum & turpium, & Nullum præter ipsam Naturam Numen, ipsámque Naturam nihil aliud esse quàm Materiam æternam ex se immediatè & essentialiter vivam, & pro variis occasionibus in diversos vitæ modos etiam perceptivos, sensationem, intellectionem & id genus reliqua, ex se immediatè & essentialiter explicabilem sive evolubilem. Quorum prius expressim iterum cum illo dicto Apostoli pugnat, Rom. 2. 14, 15. Nam quum gentes quæ legem non habent, naturâ quæ legis sunt faciunt, isti legem non habentes sibi ipsis sunt lex: Ut qui ostendant opus legis scriptum in cordibus, testimonium reddente illis conscientiâ ipsorum, &c. Ut hujus loci vim enervet Cuperus, fingit pag. 245. contra omnia exemplaria omnésq; Interpretes [naturâ] jungendum esse cum [habent.] Et præterea si sic esset, quàm inconcgruus sensus & impossibilis, cùm in sequentibus verbis [isti legem non habentes] subintelligendum rursus esset [naturâ,] emersurus est, ob illa scilicet quæ continuò sequuntur [sibi ipsis sunt lex]? Nam si nec Naturæ legem habent (& Apostolus supponit non habere legem externam) quomodo sibi ipsis possunt esse lex? Omnino sine omni lege erant, nihil erat eis illicitum, id quod magnopere sic esse cupit Cuperus, sed planè pugnat cum eis quæ mox sequuntur de conscientia accusante & defendente. Adeò ut perquam ridiculum sit hoc ac immane quantum distortum subterfugium.

Hic autem locus, quod obiter moneo, non tantùm cum Atheis & Epicureis pugnat sed etiam cum Quakeris. Qui lumen naturalis conscientiæ negant à dictamine Spiritûs Christi distinctum, quum Apostolus planè asserat gentes naturâ quæ legis sunt facere, & conscientiam ipsorum reddere eis testimonium, cogitationibus sese mutuò accusantibus aut excusantibus, & quòd sibi ipsis sint lex, quod nequaquam foret si φύσει hoc in loco quicquam significaret ab humana natura distinctum. Quid igitur clariùs aut articulatiùs exprimere potest naturalem hominis conscientiam? Quam etiam appellat inscriptam cordibus legem, hoc est ipsi Animæ sivi Spiritui humano, juxta illud in Proverbiis נר יהוה נשמת אדם Lucerna Domini spiritus hominis est interiora cordis investigans. Est igitur ipse spiritus hominis qui homini lux est à Deo data, unde Lucerna Dei dicitur, alioqui sic scriptum esset, Spiritus Domini lucerna Hominis est, non Lucerna Domini Spiritus Hominis, nisi ipse Spiritus Hominis hîc <601> intelligeretur esse qui lucerna Domini dicitur. Estque ipsa Anima humana quæ נשמת חיים, Gen. 2. id est Spiritus vitarum perquam appositè dicitur, non vitam tantùm Rationalem sed & Animalem complectens, ut vulgò nec minùs rectè una Anima humana & Rationalis habetur & sensitiva. Unde in ipso Textu dicitur, & factus est homo in Animam viventem לנפש חיה quæ vox etiam brutis animantibus tribuitur, Gen. 1. 20, 21, 24. Id igitur quod in nares Adami inspiratus est, principium fuit quo vitam Animalem perinde fortitus est atque Rationalem, ac propterea Spiritus Dei esse non potuit, quanquam quatenus Rationalis, Lucerna Dei fuit homini, quippe legem in se continens amplectendorum & fugiendorum. Qui locus Salomonis lumen naturalis Conscientiæ & contra Atheos & contra Quakeros clarè edocet, ut nec illi nullum vitæ frænum suis libidinibus à Natura injectum somnient, nec hi omnes suas internas increpationes & instigationes Divini Spiritûs inspirationes credant, sed singulos internos motus, cùm Lumen Conscientiæ ex lapsu Adami paulò factum sit obscurius, ad externam Christi ac Apostolorum doctrinam sobriè ac modestè expendant. Ex Sacris Literis igitur contra Cuperum constat esse honestorum & turpium etiam à Natura nobis insitum discrimen. Quod idem ut suprà monui à me demonstratum est in Enchiridio Ethico.

51. Quod ad alterum verò venenum attinet, nullum Numen præter Naturam sive Materiam Mundanam æternam atq; αὐτόζωον existere, multa occurrunt in Scriptis meis eáque irrefragabilia argumenta quibus hoc fundamentum subvertatur. In Enchirido Metaphysico, in Antidoto adversùs Atheismum, in Tractatu de Animæ Immortalitate, in Confutatione Fundamentorum Cabbalæ Aeto-pædo-Melissææ, in Divinis Dialogis, &c. Etenim si sit immobile quoddam Extensum substantiale à mobili Materia distinctum omnísq; Substantia sit αὐτόζωος quatenus substantia, juxta eorum opinionem qui materiam æternam αὐτόζωον statuunt, immobile illud Extensum, cùm non solum æternum sit sed immensum, immò verò viginti ferè Divinæ Essentiæ Attributa habeat, adeóque Essentia sit Materiâ longè excellentior, vitam ipsum habere oportet Materiæ vitâ longè excellentiorem, etiam juxta sententiam horum Philosophorum qui Materiam αὐτόζωον statuunt, ac proinde verum esse non potest, nullum esse Numen præter Materiam αὐτόζωον, etiam ex ipsorum principiis qui istud Paradoxon asserunt. Præterea si partes Materiæ suâ vi coalescere non possunt nec à se existere. Si duratio Mundi Corporei nec ullarum rerum successivarum series potest esse ab æterno. Si gravia tendunt deorsum non propriâ vi sed à principio immateriali Hylarchico. Si Materia seipsam nec in Plantarum nec in Animalium corpora formare potest. Si nec memoriæ nec imaginationis capax sit multóque minùs rationis notionúmque secundarum. Si Apparitiones quas vocant Spirituum leges Materiæ excedunt, ut & rerum variarum longâ serie succedentium multis seculis ante eventum prædictio. Si nihil existat nisi cujus existentiæ causa sit sive ratio aliqua aut in seipso aut in alio. Si æquè certa sit & innata Entis summè perfecti Idea atque ullius figuræ Geometricæ certáq; ejusdem existentiæ indè conclusio. Si Anima humana substantia sit incorporea ab omnibus corporis partibus distincta, & id genus alia. Si inquam hæc solidè certóque demonstrari possunt, quæ minimè profectò dubito quin à me sic in supradictis libris sunt demonstrata, actum continuò est de temerario hoc Cuperi commento aliorúmque Materialistarum, Nihil utique Materiâ Divinius in Mundo existere. Quo quidem Fundamento diruto summum Atheorum modernorum Propugnaculum corruere, * fatente ipso Cupero qui modernos Atheos Atomicam sive Mechanicam Mundi condendi rationem secum explodere asserit, omnino est necesse. Ista verò argumenta quàm solida sint ex supradictis Scriptis meis jam te satìs intelligere credo, adeò ut nihil opus sit quicquam ampliùs hîc adjicere, præsertim cùm verendum sit me plura jam accumulâsse quàm Epistolæ ratio aut patientia tua ferat. Siquid superest, in aliud potiùs tempus differam. Interim ut hæc quæ scripsi æqui boníq; consulas, & hanc meam quam sumpsi liberiùs prolixiúsque apud te garriendi libertatem humaniter condones, enixissimè rogo. Vale.

H. M.